Textinn hér á eftir er þýðing greinar eftir Alain Badiou. Upphaflegur texti minnir mig að hafi birst í Le Monde, en þori nú ekki að fullyrða – þýðingin birtist á vefnum Kistan.is, 30. maí 2008. Kistan hefur síðan dagað uppi. Þýðingin finnst mér nú heldur stirðbusaleg á köflum, en í textanum er að finna skilgreiningu á hugtakinu kommúnismi sem mér þykir nokkurs vert að halda til haga.
Eftir sigur Sarkozys í frönsku forsetakosningunum hefur legið áþreifanleg geðlægð í loftinu. Oft er haft á orði að óviðbúin högg séu þyngst, en stundum reynast þau sem maður sá fyrir vega enn harðar að manni. Það getur komið á mann að einmitt sá frambjóðandi sem hafði forystu í könnunum frá upphafi vinni kosningar, líkt og þegar sá hestur sem er í mestum metum sigrar í hlaupi. Allir með minnstu tilfinningu fyrir veði, áhættu, undantekningu eða rofi vildu heldur sjá óvænt uppnám meðal líkindanna. Það eitt og sér að Nicolas Sarkozy væri kjörinn forseti hefði þó varla átt að setja franska vinstrið í svona mikið uppnám. Eitthvað annað bjó að baki – samansafn þátta sem ganga nú undir nafninu „Sarkozy“. Hvaða þátta?
Í fyrsta lagi staðfesti niðurstaða kosninganna augljóst getuleysi allra frelsunartilrauna innan kosningakerfisins: kerfið skráir smekk vandvirknislega, eins og skjálftamælir, en því er um leið eðlilegt að útiloka alla holdtekningu pólitísks andófs. Í öðru lagi þyrmdi yfir vinstrið, eftir kosningarnar í maí 2007, með sögulegu nostalgíukasti: Sú pólitíska skipan sem reis úr seinni heimsstyrjöld í Frakklandi og fól í sér ótvíræða tilvísun til „vinstri“ og „hægri“ er nú hrunin, ásamt þeim forsendum sem allir sættust á, Gaullistar til jafns við kommúnista, um uppgjör hernámsins, andspyrnunnar og frelsunarinnar. Þetta er ein ástæðan fyrir stórkarlalegum kvöldverðum Sarkozys, snekkjuferðum o.s.frv. – leið til að láta vita að vinstrið hræðir ekki lengur neinn: Lifi þeir ríku! og til fjandans með fátæka. Skiljanlegt er að einlægar vinstrisálir fyllist söknuði í garð gömlu góðu daganna, þeirra Mitterrand, De Gaulle, Marchais og jafnvel Chirac, þess Brésnev Gaullismans sem vissi að skilvirkasta leiðin til að láta kerfið deyja var að gera ekki neitt.
Sarkozy hefur nú loksins gert út af við það hróatildur sem eftir var af gaullismanum undir stjórn Chiracs. Undanhald Jospins í forsetakosningunum 2002 gaf forsmekkinn að hruni sósíalista (og kannski enn fremur sú hrikalega ákvörðun að styðja Chirac í seinni umferð kosninganna). Sundurliðun Sósíalistaflokksins nú snýst hins vegar ekki bara um pólitíska örbirgð, sem hefur verið augljós í fjöldamörg ár, eða þá atkvæðamagn – 47 prósent er ekki mikið verri niðurstaða en úr öðrum kosningum síðustu ára. Það virðist frekar sem kjör Sarkozys hafi hoggið í gervalla táknræna formgerð franskra stjórnmála: sjálft leiðarkerfið sem við styðjumst við beið ósigur. Markvert einkenni á þeirri ringulreið sem fylgdi er sá fjöldi fyrrum sósíalískra erindreka sem drífa sig að ná sér í stöðu undir Sarkozy, allir mið-vinstrisinnuðu álitsgjafarnir sem lofsyngja hann. Álitlegur fjöldi rotta hefur flúið skipið. Þetta er vitaskuld réttlætt að hætti flokksins eina: þar sem allir fallast þegar á núgildandi kapítalíska rökvísi og skipan heimsins, markaðshagkerfið og svo framvegis, hví þá að halda uppi skáldskapnum um andstæða flokka?
Þriðji þáttur ringulreiðarinnar var afleiðing af kosningabaráttunni sjálfri. Ég hef áður sagt að forsetakosningarnar árið 2007 – þar sem Sarkozy var att gegn Royal – einkenndust af árekstri tveggja gerða af ótta. Fyrri gerðin er sá ótti sem forréttindahópar finna fyrir, í uppnámi yfir að hugsanlega verði ráðist gegn stöðu þeirra. Í Frakklandi birtist þessi ótti sem hræðsla við útlendinga, verkafólk, unglinga úr úthverfunum, múslima, afríska blökkumenn. Þessi ótti er íhaldssamur að eðli og vekur þrá eftir verndarhendi höfðingjans, eins þó að þessi sama hönd kúgi þig og ræni, geri þig enn snauðari en fyrr. Nýjasta birtingarmynd þessarar fígúru er vitaskuld hinn ofurárvaki lögreglustjóri: Sarkozy. Viðbragðið, í kosningunum, fólst ekki í háværum sjálfræðiskröfum fjöldans, heldur í ótta við þennan ótta og um leið í ótta við löggu-fígúruna, sem sósíalískir smáborgarar hvorki kannast við né kunna við. Þessi „ótti við óttann“ er annarleg, afleidd tilfinning, og varla með neitt greinanlegt inntak, nema þá sjálfan sig. Úr herbúðum Royal varð ekki vart við neina hugmynd um samstöðu með hinum jöðruðu eða kúguðu. Í mesta lagi virtist fylkingin sjá fyrir sér að á þeim slóðum mætti ná inn vafasamri uppskeru sem sáð hafði verið til með ótta. Báðar hliðar voru fullkomlega sammála um málefni Palestínu, Írans, Afghanistans (þar sem franskur herafli á í átökum), Líbanons (sama), Afríku (sem er sneisafull af frönskum hernaðar- „erindrekum“). Hvorugur flokkanna opnaði umræðu um neina valkosti í þessum málum.
Átökunum á milli óttans og „óttans við óttann“ lauk með sigri hins fyrrnefnda. Líkamlegt viðbragð kom við sögu, eins og sjá mátti í andlitum þeirra sem djömmuðu til að fagna sigri Sarkozys. Samsvarandi, neikvætt viðbragð mátti greina hjá hinum sem voru í greipum „óttans við óttann“ og hrukku í kút undan niðurstöðunum: í því viðbragði fólst þriðji þáttur ringulreiðarinnar 2007. Við skulum ekki vanmeta hlutverk hins „hugmyndafræðilega tækjabúnaðar ríkisins“ sem Althusser nefndi svo – sem fjölmiðlar eiga vaxandi hlutdeild í og sem blöðin sinna á fágaðri hátt en sjónvarps- og útvarpsmiðlar – í að móta og hrinda fram slíkum hópkenndum. Í kosningaferlinu virðist raunin sjálf hafa látið undan og þar lék „óttinn við óttann“ jafnvel veigameira hlutverk en upprunalegi óttinn afturhaldssami. Afturhald er þrátt fyrir allt afturhald frá og viðbragð við raunverulegum kringumstæðum, en „óttinn við óttann“ er aðeins fælni frá viðbragði og því skrefi fjær raunveruleikanum. Fjarstæða þessarar afstöðu birtist fullkomlega í innantómri upphafningu Ségolene Royal.
Kosningahyggja og ríkið
Ef við setjum fram þessa skilgreiningu á stjórnmálum: „aðgerð hóps, sem er bældur undir ríkjandi skipan, skipulögð eftir tilteknum grundvallaratriðum sem er ætlað að leiða í ljós afleiðingar nýs möguleika“, þá má sjá að gangvirki kosninga er í eðli sínu ópólitískt. Þetta sést á gjánni á milli hins ógnarþunga formlega skylduboðs að kjósa og fljótandi eðlis eða jafnvel eðlisleysis pólitískra eða hugmyndafræðilegra sannfæringa. Gott er að kjósa til að ljá ótta sínum form en það er erfitt að trúa því að það sem maður kýs sé gott í sjálfu sér. Þar með er ekki sagt að kosningakerfi lýðræðisins sé kúgandi sem slíkt. Réttara væri að segja kosningaferlið samvaxið tiltekinni ríkisgerð, auðvaldsþingræði, sem sinnir viðhaldi viðtekinnar skipanar og þjónar þar með íhaldssömu hlutverki. Þetta fyrirkomulag eykur á vanmáttarkennd: ef venjulegir borgarar hafa engan aðgang að ákvarðanatöku ríkisins nema með atkvæði sínu, þá er ekki bjart framundan fyrir frelsunarpólitík.
Hverju áorkar kosningagangverkið ef það er ekki pólitískt ferli heldur fyrirkomulag ríkis? Á árinu 2007 mátti sjá gangverkið innlima bæði ótta og „óttann við ótta“ í ríkið. Í kosningunum batt ríkið trúss sitt við þetta hópsálarlag, og renndi þannig frekari stoðum undir það álit að óttast beri ríkið sjálft, sem enda er í stakk búið til að ógna fólki og kúga það. Því að sjóndeildarhringur lýðræðisins markast nú meir og meir af stríði. Vesturlönd berjast nú á fjölda víglína sem fjölgar enn: viðhald á ríkjandi skipan, með þeim gríðarlega ójöfnuði sem henni fylgir, felur í sér óhjákvæmilega hernaðaríhlutun. Andstæðuparinu ríkir-fátækir verður aðeins viðhaldið með valdi. Þetta veldur sérstakri framvindu stríðs og ótta. Ríkisstjórnir okkar segjast eiga í stríðum erlendis til að koma í veg fyrir þau heima fyrir. Ef vestrænir fótgönguleiðar leiti ekki uppi hryðjuverkamenn í Afghanistan eða Tétníu, muni þeir koma hingað til okkar og binda styggan skrílinn samtökum.
Ný-petanísk herkænska
Í Frakklandi er hefð fyrir því að þessi fylgd ótta og stríðs gangi undir nafninu petanismi. Petanismi, sem reyndist árangursrík hugmyndafræði á árunum 1940 til 1944, byggðist að nokkru leyti á ótta frá fyrri heimsstyrjöld: hugmyndin var sú að Pétain marskálkur myndi vernda Frakkland frá hrikalegum afleiðingum seinni heimsstyrjaldarinnar með því að halda landinu utan við styrjöldina. Með orðum marskálksins sjálfs var brýnna að óttast stríð en ósigur. Yfirgnæfandi meirihluti Frakka féllst á rósemdina sem fólst í uppgjöf, og flestir komust þeir frekar auðveldlega frá stríðinu, í samanburði við Rússa og jafnvel Englendinga. Í dag felst hliðstæð afstaða í þeirri sannfæringu að fallist Frakkar bara á það hnattlíkan sem Bandaríkin hafa innleitt og lögmál þess, þá fari allt vel: Frakklandi verði þannig haldið frá hörmulegum afleiðingum stríðs og hnattlægs ójöfnuðar. Báðir flokkarnir bjóða nú þessa gerð ný-petanisma fram sem hugmyndafræði fyrir fjöldann. Í því sem hér fer á eftir mun ég halda því fram að þessi stefna sé lykilatriði til greiningar og skilnings á ringulreiðinni sem gengur undir nafninu „Sarkozy“ og að til að skilja hana þurfi að skoða það sem ég kalla hinn petaníska „fjarska“ að baki henni.
Ég líki vitaskuld ekki aðstæðum nú við ósigurinn 1940, né Sarkozy við Pétain. Hér er um formbundnara atriði að ræða: að ómeðvitaðar þjóðsögulegar rætur þess sem nefnist nú Sarkozy sé að finna í þessari petanísku ráðstöfun, þar sem ringulreiðinni sjálfri er vandvirknislega hrint af stað á hátindi ríkisins en hún síðan lögð fram sem sögulegur vendipunktur. Slík tilhögun hefur endurtekið komið upp í sögu Frakklands allt frá því í upprisunni 1815. Þá var eftir-byltingarstjórn, sem naut ákafs stuðnings brottfluttra og tækifærissinnaðra, borin til baka í farangursrými útlendrar lestar og því lýst yfir, með samþykki langþreytts landslýðs, að hún myndi á ný koma á almennu siðgæði og reglu. Árið 1940 var hernaðarósigur enn og aftur notaður sem yfirskin fyrir ringlandi viðsnúning á raunverulegu inntaki ríkisaðgerðar: Vichy ríkisstjórnin hafði „þjóðina“ á hraðbergi, en starfaði þó með fulltingi þýsks hernámsliðs, spilltri fámennisstjórn var ætlað að leiða landið út úr siðferðiskreppu – Pétain sjálfur, aldraður herforingi í þjónustu eignafólks, skyldi vera holdtekning þjóðlegrar endurfæðingar.
Í dag má sjá fjölmargar hliðar þessarar ný-petanísku hefðar skjóta upp kollinum. Uppgjöf og þýlyndi eru vanalega kynnt sem uppfinning og endursköpun. Það var meginviðfangsefni í kosningabaráttu Sarkozys að borgarstjóri Neuilly myndi endurmóta franskan efnahag og koma landinu aftur á skrið. Raunverulega inntakið var vitaskuld linnulaus undirgefni stjórnmála við kröfur stórfjárfesta, í nafni þjóðlegrar endurnýjunar. Annað einkenni er hnignun og „siðferðiskreppa“ sem réttlæta að kúgunarvaldi sé beitt til endurnýjunar. Vakið er máls á siðgæði, eins og svo oft áður, í stað stjórnmála og því beitt gegn öllum fjöldahreyfingum. Í þeirra stað er vísað til dyggða sem snúa að iðjusemi, aga og fjölskyldunni: „verðskuldun skal verðlauna“. Búið hefur verið í haginn fyrir þessa dæmigerðu yfirfærslu frá pólitík yfir í siðferði allt frá tilkomu „nýju heimspekinganna“ á áttunda áratugnum, af öllum þeim sem hafa unnið að „siðvæðingu“ sögulegrar dómgreindar. Ásetningurinn er í reynd pólitískur: að halda því til streitu að hnignun þjóðar sé yfirþjónum auðvaldsins óviðkomandi, heldur sé illvilja tiltekinna samfélagshópa um að kenna – um þessar mundir erlendra verkamanna og ungs fólks úr úthverfunum.
Þriðja einkenni ný-petanismans er hvernig reynsla erlendis frá er gerð að viðmiði. Fyrirmyndin að leiðréttingu kemur alltaf frá útlöndum, frá löndum sem yfirstigu sínar siðferðiskreppur löngu fyrr. Í huga Pétains voru Ítalía Mussolinis, Þýskaland Hitlers og Spánn Francos til fyrirmyndar: þar hefðu leiðtogar komið sínum löndum aftur á fæturna. Hér birtist pólitísk fagurfræði eftirhermunnar: eins og demíúrgos Platóns mótar ríkið samfélagið með augun staðfastlega á erlendum fyrirmyndum. Í dag eru fyrirmyndirnar Bandaríki Bush og Bretland Blairs.
Fjórða einkennið er sú hugmynd að uppruna núverandi kreppu megi finna í hrikalegum, liðnum atburði. Gagnvart frum-petanisma upprisunnar 1815 var þessi atburður vitaskuld byltingin og afhöfðun konungsins. Gagnvart Pétain sjálfum, árið 1940, fólst atburðurinn í fjöldahreyfingu vinstrimanna, Blum-stjórninni og umfram allt verkföllum og setuverkföllunum 1936. Yfirráðastéttir vildu miklu heldur þýskt hernám en uppnámið sem þessi óreiða hafði í för með sér. Sarkozy hefur endurtekið vakið máls á djöfulganginum í maí ’68 – fyrir fjörutíu árum – sem orsök yfirstandandi „siðferðiskreppu“. Ný-petanismi veitir notalega einfaldaða túlkun á sögunni: hann tengir neikvæðan atburð, sem yfirleitt snertir verkalýð eða almenning, við jákvæðan atburð, sem fylgir formgerðum hers eða ríkis og er sagður lausn á þeim fyrri. Bogann á milli 1968 og 2007 má því sjá sem lykilatriði í réttlætingu á tilvist ríkisstjórnar Sarkozys, sem þess sögulega aðila sem loks mun ráðast í leiðréttinguna sem beðið hefur verið allt frá hinum skaðlega upphafsatburði.
Að síðustu ber að nefna rasíska þáttinn. Undir stjórn Pétains var hann skelfilega bersýnilegur: losna skyldi við Gyðingana. Í dag birtist hann frekar í aðdróttunum: „við erum ekki óæðri kynstofn“, aðdróttunin sem fylgir er „ólíkt öðrum“ – „sannir Frakkar þurfa ekki að efast um réttmæti aðgerða lands síns“, í Alsír eða annars staðar.
Í ljósi þessara lykilatriða má því segja sem svo: ringulreiðina sem gengur undir nafninu „Sarkozy“ má greina sem nýjustu birtingarmynd hins petaníska.
Vofan
Við fyrstu sýn virðist það ef til vill skjóta skökku við að forsetinn skuli halda því fram að lausnin á siðferðiskreppu landsins, markmið „endurnýjunarinnar“ hans, sé að „hrista af sér maí ’68, í eitt skipti fyrir öll“. Við sem héldum að hann væri löngu liðinn! Hvað er það sem ásækir ríkið undir nafninu maí ’68? Okkur er líklega óhætt að gera ráð fyrir að það sé „vofa kommúnismans“, ein síðasta raunverulega birtingarmynd hennar. Ef við leyfum okkur að persónugera sarkósisma, þá myndi hann segja: „Við neitum að láta nokkuð vofa yfir okkur. Það er ekki nóg að kommúnisminn hafi horfið. Við viljum hrekja allar gerðir hans á brott. Jafnvel tilgátan um kommúnisma – hið almenna nafn ósigurs okkar – skal verða ósegjandi.“
Hver er þá tilgátan um kommúnisma? Í þeirri almennu mynd sem birtist til dæmis í ávarpinu valinkunna, þýðir „kommúnískt“ fyrst og fremst að stéttarökvísi – sú undirgefni hinna vinnandi við yfirráðastétt sem hefur verið hornsteinn samfélagsgerða allt frá fornöld – er ekki nauðsynleg, það má sigrast á henni. Tilgátan um kommúnisma er sú að annað fjöldaskipulag sé gerlegt, skipulag sem muni binda endi á ójafna skiptingu auðs og jafnvel á verkaskiptingu. Gríðarlegri auðsöfnun einstaklinga og tilfærslu auðs með arfi mun ljúka. Ekki verður lengur þörf á þvingunarríki, aðskildu frá borgaralegu samfélagi: í löngu ferli endurskipulagningar, með frjálsri þátttöku framleiðenda, mun ríkið hverfa.
„Kommúnismi“, sem slíkur, vísar aðeins á þetta afar almenna mengi vitsmunalegra birtingarmynda. Hann er það sem Kant nefndi hugmynd, leiðarljós frekar en áætlun. Það er fíflaskapur að kalla þessi kommúnísku grundvallaratriði útópísk, í þeim skilningi sem ég hef notast við hér eru þau óhlutbundin mynstur, sem raungerast aldrei tvisvar á sama hátt. Sem hrein hugmynd um jöfnuð hefur tilgátan um kommúnisma vafalaust verið til frá því í árdaga ríkisins. Um leið og fjöldaaðgerðir standa gegn þvingunum ríkisins í nafni jafnréttis, taka grunneiningar eða brot tilgátunnar að birtast. Þrælauppreisnin sem Spartacus leiddi og bændauppreisnin með Müntzer í broddi fylkingar eru dæmi um framkvæmd þessa „kommúníska fasta“. Með frönsku byltingunni varð tilgátan um kommúnisma loks að upphafsreit hins pólitíska nútíma.
Enn er þá eftir að ákvarða hvar við erum nú stödd í sögu tilgátunnar um kommúnisma. Freska af nútímanum myndi sýna tvær stórar lotur í þróun hennar, með fjörutíu ára biðtíma á milli. Fyrri lotan snýst um smíði tilgátunnar, sú seinni um undirbúningstilraunir til að framkvæma hana. Sú fyrri nær frá frönsku byltingunni til Parísarkommúnunnar, segjum frá 1792 til 1871. Hún tengir fjöldahreyfingu og valdatöku, með uppreisn sem hrindir ríkjandi skipan. Þessi bylting boðar endalok fyrri samfélagsgerða og upphaf „samfélags jafningja“. Eftir því sem öldin líður færast formlausar fjöldahreyfingar sveitafólks, handverksfólks og námsmanna æ meir undir forystu verkalýðsstéttarinnar. Hátindur lotunnar fólst í sláandi nýstárleik – og algerum ósigri – Parísarkommúnunnar. Því að kommúnan sýndi í senn hið einstæða afl sem fólst í þessari samsetningu fjöldahreyfingar, verkalýðsforystu og vopnaðrar uppreisnar, og takmörk hennar: meðlimir kommúnunnar gátu hvorki hrint af stað landlægri byltingu né varið byltinguna gegn þeim gagnbyltingaröflum sem þáðu fjárstuðning erlendis frá.
Síðari lota tilgátunnar um kommúnisma nær frá 1917 til 1976, frá byltingu bolsévika fram til enda menningarbyltingarinnar og vopnaðra uppreisna um allan heim á árunum 1966–75. Þessi lota mótaðist af spurningunni: Hvernig næst sigur? Hvernig er hægt að þrauka — ólíkt Parísarkommúninni – gegn vopnuðu viðbragði eignastéttanna? Hvernig má skipuleggja nýja aflið þannig að það geti varist gegn árásum óvina þess? Spurningin snerist ekki lengur um framsetningu og prófun tilgátunnar, heldur framkvæmd hennar: það sem 19. öldina hafði dreymt myndi 20. öldin hrinda í framkvæmd. Þráhyggjan um sigur, og um leið um skipulag, birtist ekki síst í „járnaga“ kommúnistaflokksins – sem var einkennissmíð annarrar lotu tilgátunnar. Flokkurinn leysti spurninguna sem gekk í arf frá fyrstu lotunni: byltingin hélt velli, ýmist gegn uppreisnum eða langvinnum stríðum, í Rússlandi, Kína, Tékkóslóvakíu, Kóreu, Víetnam, Kúbu þar sem tókst að koma á nýrri skipan.
En önnur lotan fól í sér nýtt vandamál sem varð ekki leyst með aðferðunum sem þróaðar höfðu verið til að bregðast við vandamálum fyrri lotunnar. Flokkurinn hafði reynst rétt tæki til að hrinda máttlausari afturhaldsstjórnvöldum, en hann reyndist illa til þess fallinn að byggja upp „alræði öreiganna“ í þeim skilningi sem Marx hafði ætlað – það er, sem tímabundið ríki sem skipuleggja skyldi færsluna að ó‑ríkinu, díalektískri „upplausn“ þess. Þess í stað þróaðist flokksríkið í átt að nýrri gerð alræðis. Í sumum þessara ríkja urðu stórstígar framfarir í menntamálum, opinberri heilsugæslu, verðmati á vinnu og svo framvegis, og á alþjóðavettvangi reyndust þau halda aftur af hroka nýlenduveldanna. Hins vegar reyndist ríkishugmyndin sjálf spillt og til lengri tíma litið árangurslítil. Þvinganir með löggæslu gátu ekki bjargað „sósíalíska“ ríkinu frá innri tregðu skrifræðisins og að fimmtíu árum liðnum var ljóst að það myndi aldrei hafa betur í grimmri keppninni sem því var att í við kapítalíska andstæðinga sína. Síðustu almennilegu hræringarnar í seinni lotunni – menningarbyltingin og maí ’68, í víðasta skilningi – má líta á sem tilraunir til að kljást við getuleysi flokksins.
Millitíð
Á milli þess sem fyrri lotunni lauk og sú seinni hófst var fjörutíu ára tímabil þar sem tilgátan um kommúnisma var lýst ótæk. Frá 1871 til 1914 mátti nýlendustefnan vera sigurviss um veröld víða. Síðan seinni lotan leið undir lok á 8. áratugnum höfum við verið stödd í öðru slíku tímabili, þar sem andstæðingnum vex enn á ný ásmegin. Það sem er í húfi við þessar aðstæður er næsta lota tilgátunnar. En það er ljóst að hún verður ekki – getur ekki orðið – framhald á annarri lotunni. Marxismi, verkalýðshreyfingin, fjöldalýðræði, lenínismi, flokkur öreiganna, hið sósíalíska ríki, allt eru þetta uppgötvanir 20. aldarinnar sem núorðið hafi lítið notagildi. Á fræðilega sviðinu verðskulda þær sannarlega frekari rannsóknir og athygli, en þær eru orðnar ónothæfar á sviði hagnýtra stjórnmála. Annarri lotunni er lokið og það er fásinna að reyna að endurvekja hana.
Á þessari stundu, biðstöðu þar sem óvinurinn fer með yfirráð, þegar nýjum tilraunum er vandlega haldið í skefjum, er ómögulegt að segja með nokkurri vissu hver verða einkenni þriðju lotunnar. Samt sem áður virðist mega greina gróflega hvert stefnir: lotan mun fela í sér ný tengsl á milli pólitísku hreyfingarinnar og hugmyndafræðilega sviðsins – tengsl sem mátti sjá móta fyrir í hugtakinu „menningarbylting“ eða í ’68-hugmyndinni um „hugarfarsbyltingu“. Við munum halda til haga þeim fræðilegu og sögulegu lærdómum sem draga mátti af fyrstu lotunni og mikilvægi sigursins úr annarri lotunni. Lausnin mun þó hvorki felast í þeirri formlausu eða margforma fjöldahreyfingu sem var innblásin af greind mergðarinnar – eins og Negri og aðrir fylgjendur valkosta-hnattvæðingar trúa – né endurnýjaðri og lýðræðisvæddri fjöldafylkingu kommúnista, líkt og sumir trotskíistar og maóistar vona. Hreyfingin (á 19. öld) og flokkurinn (á þeirri 20.) voru tilteknir hættir tilgátunnar um kommúnisma sem eru ekki lengur í boði. Þess í stað, eftir neikvæðu reynsluna af „sósíalískum“ ríkjum og þann tvíræða lærdóm sem draga má af menningarbyltingunni og maí ’68, er fyrirliggjandi verkefni okkar að finna tilgátunni um kommúnisma annan tilvistarhátt, að gera henni kleift að rísa innan nýrra gerða pólitískrar reynslu. Þess vegna er verk okkar svona flókið, tilraunakennt. Við þurfum að beina athygli okkar að tilvistarforsendum tilgátunnar frekar en aðeins að betrumbæta aðferðir hennar. Á hugmyndafræðilega sviðinu verðum við að koma tilgátunni um kommúnisma aftur á laggirnar, þ.e. þeirri staðhæfingu að undirokun vinnandi fólks undir yfirráðastéttir sé ekki óhjákvæmileg.
Hvað gæti þetta falið í sér? Við gætum reynt að finna punkt utan við tímasvið ríkjandi skipanar og það sem Lacan nefndi „þjónustu við auð“. Hvaða punkt sem er, svo fremi sem hann er í formlegri andstöðu við slíka þjónustu, og býður upp á aga algilds sannleika. Einn slíkur punktur gæti fengist með yfirlýsingunni: „Það er bara einn heimur“. Hvað gæti slík yfirlýsing þýtt? Kapítalismi samtímans hreykir sér af því að hafa komið á hnattlægri skipan en andstæðingar hans tala um „annars konar hnattvæðingu“. Í grundvallaratriðum skilgreina þeir stjórnmál sem hagkvæma leið til að færa heiminn eins og hann er í átt að heiminum eins og við vildum að hann væri. En er til einn stakur heimur mannvera? Þessi „eini heimur“ hnattvæðingarinnar er einungis heimur hluta –
söluvarnings – og peningatákna, heimsmarkaðurinn í þeirri mynd sem Marx spáði fyrir. Yfirþyrmandi meirihluti fólks hefur í besta falli takmarkaðan aðgang að þessum heimi. Því er haldið frá honum, oft bókstaflega.
Falli Berlínarmúrsins var ætlað að marka upphaf óskipts heims frelsis og lýðræðis. Tveimur áratugum síðar er ljóst að múrar heimsins hafa einfaldlega færst til: í stað þess að skilja að austur og vestur skilja þeir nú ríka kapítalíska norðrið frá hinu fátæka og eyðilagða suðri. Nýir múrar eru reistir um allan heim: á milli Palestínumanna og Ísraela, á milli Mexíkó og Bandaríkjanna, Afríku og spænskra verndarsvæða, á milli ánægjunnar af auði og langana fátækra, hvort sem þeir eru bændur í þorpum eða búsettir í borgum, í úrhrakshverfum Brasilíu eða úthverfum Frakklands, bráðabirgðaskýlum, gistiheimilum, hústökuhúsum, fátækrahverfum. Verðið sem goldið er fyrir hinn meinta sameinaða heim auðvaldsins er ruddaleg sundurliðun mannlegrar tilvistar í svæði sem eru aðskilin með lögregluhundum, skrifræði, landhelgisgæslu, gaddavír og brottvísunum. „Innflytjendavandinn“ er í reynd þessi: að aðstæður verkafólks frá öðrum löndum koma upp um að hinn „sameinaði heimur“ hnattvæðingarinnar er – að mennskum skilningi – svindl.
Gerð eining
Pólitíska vandanum hefur þá verið snúið við. Það er ekki í boði að hefjast handa, að fengnu samkomulagi um tilvist heimsins, við forskriftaraðgerðir í samræmi við eiginleika hans. Ósættið snýst ekki um eiginleika heldur tilvist. Frammi fyrir tilbúinni, grimmdarlegri skiptingu heimsins í tvennt – aðskilnaði sem á sér nafn í sjálfu hugtakinu „Vesturlönd“ – verðum við að votta að heimurinn sé einn og óskiptur, allt frá upphafi, og gera það að frumsetningu og meginreglu. Þessi einfaldi frasi, „það er bara einn heimur“, er ekki hlutlæg niðurstaða. Hann er gjörningur: við ákveðum að þannig sé það fyrir okkur. Að gefinni tryggð við þetta atriði snýst spurningin um að ráða fram úr afleiðingum þessarar einföldu yfirlýsingar.
Fyrsta afleiðingin er viðurkenning þess að allir tilheyra sama heimi og ég: afríski starfsmaðurinn sem ég sé í eldhúsi veitingastaðarins, maðurinn frá Marokkó sem ég sé grafa holu í veg, konan með blæjuna sem passar börn í almenningsgarði. Þar er það sem við snúum við hinni ríkjandi hugmynd um heiminn, sem er haldið saman af hlutum og táknum, og sköpum einingu lifandi, gerandi vera. Þetta fólk, sem er ólíkt mér að tungu, klæðnaði, trú, matarvenjum, menntun, er til alveg eins og ég. Þar sem þau eru til eins og ég, get ég rætt við þau. Við getum, eins og allir aðrir, verið sammála og ósammála um ýmislegt. En því aðeins að þau og ég séum til í sama heimi.
Hér munu andmælendur minna á menningarmuninn: „okkar“ heimur er samansettur af þeim sem fallast á „okkar“ gildi: lýðræði, virðingu fyrir konum, mannréttindi. Þeir sem tilheyra andstæðri menningu eru ekki alveg þessa heims. Vilji þeir bætast í hópinn þurfa þeir að deila gildum okkar, „aðlagast“. Með orðum Sarkozys: „Ef útlendingar vilja hafast við í Frakklandi verða þeir að elska Frakkland, annars ættu þeir að fara.“ Það að setja skilyrði felur hins vegar þegar í sér undanhald frá þeirri grundvallarreglu að „það sé bara einn heimur lifandi karla og kvenna“. Segja má að taka þurfi tillit til löggjafar hvers lands. Sannarlega, en lög setja ekki skilyrði fyrir því að tilheyra heiminum. Þau eru aðeins bráðabirgðareglur sem eiga sér tilvist í tilteknum hluta hins óskipta heims. Og engum er gert að elska lög, aðeins að hlýða þeim. Óskiptur heimur kvenna og karla getur vel átt sér lög, hann getur hins vegar ekki átt sér huglægar eða „menningarlegar“ forsendur fyrir því að vera til í honum – hann getur ekki krafist þess að þú þurfir að vera eins og allir aðrir. Hinn óskipti heimur er einmitt staðurinn þar sem til er takmarkalaust mengi mismuna. Heimspekilega séð fer því fjarri að þessir mismunir ali af sér efa um einingu heimsins, heldur grundvallast tilvist hans á þeim.
Þá rís sú spurning hvort nokkuð ríki yfir þessum takmarkalausu mismunum. Það getur vel verið að aðeins sé einn heimur, en hefur þá það að vera Frakki, eða marokkóskur í Frakklandi, eða múslimi í landi með kristnar hefðir, enga merkingu? Eða ber að líta á seiglu slíkra sjálfsmynda sem hindrun? Einfaldasta skilgreining „sjálfsmyndar“ er sú runa einkenna og eiginleika sem einstaklingur eða hópur ber kennsl á sem sig „sjálfan“. En hvað er þetta „sjálf“? Sjálfið er það sem af öllum auðkennum sjálfsmyndarinnar helst meira eða minna óbreytt. Segja má að sjálfsmynd sé sá sarpur eiginleika sem viðheldur óbreytileikanum. Til dæmis er sjálfsmynd listamanns fólgin í því óbreytilega sem gerir okkur unnt að bera kennsl á stíl hans, sjálfsmynd samkynhneigðra er sett saman úr öllu sem er óbreytilegt við mögulegt viðfang löngunar, sjálfsmynd samfélags útlendinga í landi felst í hinum greinilegu merkjum um aðild að þessu samfélagi: tungumáli, látbragði, klæðnaði, mataræði, o.s.frv.
Sé sjálfsmynd þannig skilgreind eftir föstum á hún tvenns konar vensl við mismun: annars vegar er sjálfsmyndin það sem er frábrugðið öðrum, hins vegar er hún það sem bregður ekki út af vananum, það sem helst óbreytt. Tilkall til sjálfsmyndar hefur tvær aðrar hliðar. Fyrri gerðin er neikvæð. Hún felst í að halda því af örvæntingu til streitu að ég sé ekki hinn. Þetta er oft bráðnauðsynlegt, til dæmis frammi fyrir valdboðsgjörnum kröfum um aðlögun. Verkamaður frá Marokkó mun halda því fram af festu að hefðir hans og siðir séu ekki þeir sömu og evrópskra smáborgara. Hann mun jafnvel beinlínis brýna sérkenni trúar- og hefðarsjálfsmynda sinna. Seinni gerðin felur í sér íverandi þróun sjálfsmyndar innan nýrra aðstæðna – í ætt við hið fræga mottó Nietzsches að þú skulir „verða það sem þú ert“. Verkamaðurinn frá Marokkó kastar ekki af sér því sem grundvallar sjálfsmynd hans sem einstaklings, hvort sem er innan samfélagsins eða fjölskyldunnar, en hægt og bítandi mun hann endurskapa allt þetta í ljósi aðstæðna. Hann mun þannig finna sjálfan sig upp – marokkóskan verkamann í París – ekki gegnum neitt innra rof, heldur með útvíkkun sjálfsmyndar.
Pólitískar afleiðingar frumforsendunnar „það er bara einn heimur“ munu felast í að styrkja það sem gildir um allar sjálfsmyndir. Dæmi – staðbundin tilraun – væri fundur sem nýverið var haldinn í París, þar sem óskráðir verkamenn og franskir ríkisborgarar komu saman til að krefjast þess að lögð verði niður ofsóknarlög, innrásir lögreglusveita og brottvísanir verkafólks, að krefjast þess að erlendir verkamenn verði viðurkenndir einfaldlega í nafni nærveru þeirra: að enginn sé ólöglegur. Allar eru þessar kröfur eðlilegar fyrir fólki sem er fyrst og fremst í sömu tilvistaraðstæðum – fólki sama heims.
Tími og hugrekki
„Eftir slíkar hörmungar, hvað áttu eftir?“ er Medea spurð af trúnaðarvinkonu sinni í leikriti Corneilles. „Mig! Sjálfa mig, segi ég, og það er nóg“, svarar hún. Það sem Medea heldur eftir er hugrekkið til að ákvarða sín eigin örlög, og að mínu mati er hugrekki mikilvægasta dygðin frammi fyrir ringulreið okkar daga. Lacan hefur líka orð á þessu þegar hann ræðir lausn sálgreiningar á veikindum vegna geðlægða: ætti þessu ekki að ljúka með tilkomumikilli platónískri samræðu um hugrekki og réttlæti? Í hinni frægu „Samræðu um hugrekki“ svarar herforinginn Lakos spurningu Sókratesar svo: „Hugrekki er þegar ég sé óvininn og hleyp í átt að honum til að slást.“ Sókratesi þykir svarið ófullnægjandi, nema hvað, og ávítar herforingjann mjúklega: „Þetta er ágætis dæmi um hugrekki en dæmi er ekki skilgreining.“ Ég tek sömu áhættu og Lakos herforingi þegar ég færi fram mína skilgreiningu.
Í fyrsta lagi vil ég halda til haga stöðu hugrekkis sem dygðar – það er, ekki sem meðfæddrar afstöðu, heldur einhvers sem byggist upp og sem maður byggir upp, með þjálfun. Hugrekki er þá dygð sem birtist í því að endast við hið ómögulega. Það snýst ekki einfaldlega um að standa andspænis hinu ómögulega eitt andartak: það væri hetjudáð, ekki hugrekki. Hetjudáð hefur alltaf verið lýst, ekki sem dygð heldur stöðu, sem augnablikið þar sem maður stendur augliti til auglitis frammi fyrir því ómögulega. Dygðin hugrekki rís við það að maður endist innan hins ómögulega. Hráefni hennar er tími. Það sem krefst hugrekkis er að starfa á forsendum annarrar líðandi en lög heimsins mæla fyrir. Við leitum að punkti sem getur tengt okkur við aðra tímaskipan. Þeir sem eru fastir innan þess tímanleika sem ríkjandi skipan setur okkur munu alltaf freistast til að hrópa, eins og margir áhangendur sósíalistaflokksins hafa gert: „Tólf ár undir Chirac og nú þurfum við að bíða eftir enn einum kosningum. Sautján ár, kannski tuttugu og tvö, ævina á enda!“ Í besta falli verða þeir þunglyndir og ringlaðir, í versta falli rottur.
Að mörgu leyti stöndum við nú nær spurningum 19. aldarinnar en byltingarsögu 20. aldar. Fjölmörg 19. aldar fyrirbæri skjóta á ný upp kollinum: víðfeðm fátækrasvæði, vaxandi ójöfnuður, stjórnmál sem leysast upp í „þjónustu við auð“, tómhyggja meðal stórs hluta ungs fólks, þýlyndi margra menningarvita, þvinguð og umsetin tilraunastarfsemi nokkurra hópa sem leita leiða til að tjá tilgátuna um kommúnisma … og það er vafalaust þess vegna, eins og á 19. öldinni, sem það er ekki sigur tilgátunnar sem er nú í húfi, heldur tilvistarforsendur hennar. Þetta er hlutverk okkar, á því afturhaldssama tímabili sem nú ríkir: að stefna saman ferlum hugsunar – sem eru alltaf hnattlæg eða algild – og pólitískri reynslu, sem verður alltaf staðbundin eða einstök en er þó hægt að miðla, til að endurnýja tilvist tilgátunnar um kommúnisma í vitund okkar og í verki.
Frumtexti: Alain Badiou. Haukur Már Helgason þýddi úr ensku, 2008.