Nótt skal að morgni lofa. Ef ég held þeim vana að ljúka næturvaktinni með röfli hér þá hef ég á tilfinningunni að þetta verði allt heldur berskjaldaðra en annars, berskjaldaðra en ég er vanur, maður fellir niður varnir þegar maður er þreyttur, það slokknar á alls konar stöðvum sem annars halda manni á lífi gegnum daginn — eða halda í það minnsta að þær haldi manni á lífi. Varkárnin.
Það birtist um daginn, mig minnir í sömu vikunni, umfjöllun um tvo gamla menn. Það er hefð fyrir því, eða var þar til nýverið, að annar þeirra væri kallaður ungur hvað sem árunum liði, gott ef ekki eilíflega yngsti höfundur landsins. Það er Guðbergur Bergsson. Um hinn var ekkert slíkt sagt, en þó gengu um hann goðsögur líka — á Morgunblaðinu var nýliðum kennt að Styrmir Gunnarsson vaknaði fimm á hverjum morgni og læsi hvern stafkrók í öllum dagblöðunum áður en kæmi að fyrsta fundi dagsins. Það kvisasist með öðrum orðum um ritstjórnarskrifstofurnar að hann væri að minnsta kosti svolítið ofurmannlegur, með þeirri hversdagslegu andakt sem er sennilega algeng um stjórnendur á stórum vinnustöðum — Morgunblaðið var þá í Kringlunni og Styrmir starfaði á hæðinni fyrir ofan blaðamennina, eða jafnvel nokkrum hæðum ofar, sást aðeins við sérstök tilefni.
Og það birtist semsagt umfjöllun um Guðberg og viðtal við Styrmi. Viðtal við Guðberg líka reyndar, í tilefni af því að bókin sem íslenskukennarar nefndu fyrstu íslensku nútímaskáldsöguna þegar ég gekk í menntaskóla, Tómas Jónsson metsölubók, varð nýverið 50 ára. Hún kom út 1966. Viðtalið við Guðberg fjallaði um bókmenntir og Ísland og menningu en umfjöllunin í kjölfarið, sem virtist rata víðar, fjallaði um illsku Guðbergs því hann hefur sagt ljóta hluti.
Hann hefur sagt ljóta hluti. Og hann hefur sagt heimskulega hluti. Hann hefur sagt þá á opinberum vettvangi.
Styrmir, aftur á móti, var nasisti, eins og kemur fram í viðtalinu við hann. Hann hefur gert ljóta hluti, eins og að njósna um sósíalista og aðhyllast nasisma, sem er ekki ljóst af viðtalinu hvort hann hefur sagt skilið við enn. En hann hefur ekki sagt ljóta hluti — ekki uppnefnt menn verri nöfnum en komma, sem engum verður meint af. Hann hefur áreiðanlega aldrei gert aðhróp að fólki fyrir þjáningar, sársauka, ofbeldi sem það hefur þurft að þola. Nasistinn er, með öðrum orðum, vænsta skinn.
Viðtalið við nasistann er enda værukært, ljúft, með áherslu á mannlegu hliðina — við erum ekki fullkomin, auðvitað, en lífið er líka erfitt, sýni maður sínum nánustu alúð og umhyggju er til einhvers unnið, minnir mig að hafi staðið milli línanna, burtséð frá öllum nasisma.
Guðbergur hins vegar, homminn og uppreisnarseggurinn, skrattapúkinn sem fangaði lyktina af loðnubræðslunni á meðan flestir vildu hunsa hana, hvort sem þeir hétu hægri eða vinstri, hann skal nú, ef marka má ríkjandi umfjöllun, dæmdur aðeins af því versta sem hann hefur látið út úr sér. Hann hefur uppnefnt minni máttar og á sér ekkert til málsbóta — að nefna hann á nafn eða ljá honum eyra án þess að útskýra að þar sé komin vonska heimsins í einu skorpnu skinni, er að gefa ofbeldismenningu óverðskuldaðan gljáa.
Það er áreiðanlega óvart og án samráðs sem tveir ungir höfundar létu frá sér viðtalið við Styrmi og greinina um Guðberg í sömu vikunni — en það er greiðvikni fyrir því, vegna þess að áherslurnar sem þeir velja verða skarpari og sýnilegri hvor við hliðina á annarri. Það sem liggur undir eru ekki tvær persónur, heldur fulltrúar tveggja þráða sem tókust á, skilgreindu tímabilið sem við köllum 68 og alla pólítik upp frá því til dagsins í dag. Guðbergur er, öðrum fremur, sá íslenski höfundur sem beit það í sig að uppreisnir sjöunda áratugarins hefðu þýðingu — skiptu máli og skyldu hafa eftirköst — líka fyrir eilífðarsmáblómið eina. Styrmir er aftur á móti, öðrum fremur, sá fundarstjóri landsins sem lagði sig fram um að svo yrði ekki: uppreisnirnar 1968 væru andstyggðarólæti, kommúnísk vá og útlensk, sem þyrfti að kveða í kútinn og helst sem hljóðlegast, til að þjóðin, annars vegar, og kapítalið, hins vegar, fengju að dafna sem fyrr.
Ég ætla þetta hér ekki sem innlegg í debatt, ég vona að mér verði ekki svarað, ég vona að sem fæstir lesi þetta fyrr en á næsta ári eða þarnæsta — einhver gúgli sig hingað af rælni um miðja öldina, rekist á minnismiðann og reynist þá kannski móttækileg eða móttækilegur fyrir honum — ekki endilega þá og þegar en hlusti, heyri og máti kannski síðar meir einhver önnur atvik, kannski veigameiri, við sömu spurningu: ef þessi kynslóð þarna býður okkar tvenns konar arf, hvorn ætlum við þá að þiggja, hvorum er okkur skylt að hafna — og hvernig gerir maður það?