Orða­banki Íslenskrar málstöðvar segir mér að íslenska orðið sé tvíbönd: double bind er það sem ég var að leita að og ég held að tvíbind­ing væri betri þýðing. Eða tvíbindi, þess vegna. En hvort sem er: Tvíbönd eða tvíbindi heitir það ástand að berast tvenn mótsagna­kennd boð frá yfir­valdi, svo fylli­lega mótsagna­kennd að ekki sé hægt að fall­ast á eða uppfylla önnur boðanna án þess að ganga gegn hinum – og vera að auki meinað að hafa orð á einmitt þeirri klemmu. Þessi viðbót­arliður, að vera meinað að greiða úr klemm­unni með samtali, er höfuð­at­riði og kannski má líta á það sem vísbend­ingu um að við lifum í landi tvíbind­is­ins, að hugtakið hafi ekki verið almenni­lega þýtt og ekki komist í þokka­lega umferð til þessa: að við getum ekki talað um það er liður í því.

Mann­fræð­ingur að nafni Greg­ory Bate­son er höfundur hugtaks­ins, og beitti því til grein­ingar á félags­legum forsendum geðklofa. Hugmyndin er sú að geðklofi eigi sér ekki alltaf tauga­líf­eðl­is­fræði­legar skýr­ingar, heldur geti orsak­ast, eða að minnsta kosti trigger­ast, af tvíbindum í samskiptum sjúk­lings og aðstand­enda. Í meðförum Bate­son þurfa vensl milli fólks að uppfylla tvö skil­yrði til viðbótar til að telj­ast tvíbind­ing: að viðtak­andi eða þolandi hinna mótsagna­kenndu boða getur ekki slitið samskipt­unum eða leyst sig úr vensl­unum, og að vanræki hann önnur hvor boðanna (sem hann neyð­ist til að gera, því það er ekki hægt að uppfylla bæði einu), verður honum refsað fyrir.

Sígilt dæmi er til dæmis foreldrið sem hvetur afkvæmi sitt í orði kveðnu til að segja alltaf hug sinn en reið­ist barn­inu, eða hunsar það, í hvert sinn sem það segist ósátt. Hér kemur önnur krafan fram berum orðum: tjáðu tilfinn­ingar þínar – en hin krafan, þegiðu ef þér líður illa, birt­ist á öðru sviði samskipta, janfvel umorða­laust. Barnið getur ekki uppfyllt báðar kröf­urnar í einu, það getur augljós­lega ekki slitið samskiptin, reiði eða hunsun upplifir það sem refs­ingu, og ef það væri á annað borð fært um að hafa orð á þessum erfið­leikum, eiga samskipti um samskiptin, meta­sam­skipti, má vænta að foreldrið brygð­ist eins við því ósætti og öðru.

Svona aðstæður koma upp í lífum allra — en samkvæmt kenn­ing­unni er hætt við að eitt­hvað bresti ef þær eru þrálátar og einkenn­andi á sviði sem varðar mann­eskju miklu á mótun­ar­árum hennar.

Ég hef auðvitað engar forsendur til að leggja mat á gildi kenn­ing­ar­innar innan geðlækn­inga, en hún virð­ist hafa verið einn af upphafs­reitum fjöl­skyldu­með­ferðar, sem enn er svið í þróun og ekki árang­urs­laust til þessa. Vænt­an­lega er það vand­með­farið, svo ekki sé meira sagt, senni­legt að meðferð­ar­að­ili þurfi að komast yfir hærri kast­ala­virki og viða­meiri eldflauga­varna­kerfi en gengur og gerist, á leið­inni að kjarna máls­ins: „ertu að segja að þetta sé mér að kenna?“ – ég get varla ímyndað mér meiri hetju en lækn­inn sem leggur í slíkan leið­angur, nema þá ef vera skyldi fjöl­skyld­una sem kemst í gegnum hana.

Og þá er ég kominn í grennd við það sem ég vildi segja: stofnun sósí­al­ista­flokks, ásamt umræðu síðustu vikna um fátækt á Íslandi, er strax við upphafs­reit mikil­væg, jafn­vel lífs­björg sumum þeirra sem annars hafa mátt sæta því að vera ekki bara fátæk, þurfa ekki bara að slig­ast undan vinnu­álagi, skuldum og áhyggjum, heldur um leið að gang­ast statt og stöð­ugt við þeirri sögu að landið sé ríkt, þjóðin góð og þessi bátur sem við erum öll sögð saman á sé á skemmtisigl­ingu. Segðu það sem þér finnst, erum við látin heyra í góðærum – en ekki ef þú ert ósátt. Það er engin leið fyrir viðtak­endur þess­ara boða að slíta samvist­unum, segja skilið við landið og fólkið sem segir sögu þess. Það er heldur engin leið að eiga samskipti um samskiptin, því boðber­arnir hafa munn en engin eyru. Loks er refsað fyrir múður með marg­vís­legum hætti, frá atvinnum­issi til smán­unar í sunnu­dags­sjón­varpi ríkis­ins (það mætti jafn­vel leiða líkur að því að þetta grín sem nú hefur staðið til margra ára um „virka í athuga­semdum“ sé fyrst og fremst þáttur í þessum mekan­isma, refsiúr­ræði gegn þeim sem malda í móinn, sem halda að einhver meta­sam­skipti séu í boði).

Þetta breytt­ist um stund­ar­sakir við hrunið. Um stund­ar­sakir var þá að minnsta kosti hægt að segja sem svo: hér er nú ekki allt með felldu, ha? En því samtali var slaufað áður en það leiddi til breytinga.

Í Festen eftir Thomas Vinter­berg kemur stór­fjöl­skylda saman á ættaróðali úti í sveit, til að fagna stóraf­mæli pabba gamla. Það hleypir illu blóði í samkvæmið þegar eldri sonur hans ásakar gamla mann­inn, í skál­ar­ræðu, um að hafa níðst á sér í bernsku. Allir nærstaddir kunna sig, ræskja sig, standa upp og ætla að keyra heim. Hefði það tekist hefði enn mátt sópa yfir ræðuna sem enn ein lætin í galla­gripnum, hávaða frá syninum sem kann sig aldrei – án þess að neinn hefði þurft að hlusta. Þá grípur aftur á móti starfs­fólkið á bænum til sinna ráða og felur alla bíllykl­ana, svo að fjöl­skyldu­með­limir komast hvorki lönd né strönd.

Þetta er lykil­mó­ment, vendipunktur í fram­vindu sögunnar: vegna þess að fólkið er fast, það getur ekki hörfað, og vegna þess að sonur­inn hvorki hörfar né þagnar heldur talar, lætur harðan, vondan sann­leika dynja á fjöl­skyld­unni – kné fylgja kviði – verður breyt­ing. Í lok myndar eru þau önnur fjölskylda.

Kannski er þessi aðgerð vinnu­fólks­ins á bænum í Festen fyrsta flokks dæmi um það sem Walter Benjamin kall­aði „himneskt ofbeldi“ (eða „himneska vald­beit­ingu“ – þýska orðið Gewalt gerir ekki upp á milli verkn­að­ar­ins eftir þvi hvort hann er fram­inn af ríki eða einka­að­ilum): þessi litla aðgerð, að fela bíllykl­ana, er, í ljósi aðstæðna, frels­is­svipt­ing. Undir öllum venju­legum kring­um­stæðum er það grund­vall­ar­réttur að komast burt. Enginn má hindra þann sem vill komast burt: hvort sem er lönd eða versl­un­ar­mið­stöðvar geta meinað fólki inngöngu en ekki útgöngu. Þessi réttur, rétt­ur­inn til að fara, er brot­inn, fólk­inu er haldið föstu, ekki í krafti laganna eða þágu laganna, heldur af lífs­nauð­syn, nauð­syn til varð­stöðu um mennsk­una: gest­irnir eru sviptir því sem virt­ist frelsi til þess að einhver, hugs­an­lega þau sjálf, geti loks­ins orðið frjáls eða, í samhengi framan­rit­aðs, til að leysa helvítis tvíbindið sem lá yfir þeim öllum eins og mara.

Að stofna sósí­al­ista­flokk er, um þessar mundir, svolítið eins og að fela bíllykl­ana, er það sem ég ætlaði að segja. Alveg óháð því hvort nokkur annar sigur vinnst verða sum okkar þegar í stað aðeins minna klikkuð, að þurfa ekki að láta eins og dagbókar­færslur okkar séu samhljóða ársskýrslum Grand Hótel.