Ég hjólaði undir kirsuberjatrjám um daginn og eitt þeirra sló mig í andlitið. Nokkrum dögum síðar hjólaði ég sömu leið og lenti í kirsuberjablómstormi, við áttum öll fótum og hjólrimum fjör að launa.
Þannig stendur litla samhengið, kirsuberjatrén verða bráðum búin í blóma en vorið lætur annars bíða eftir sér.
Ein skemmtilegasta staðhæfing rökgreiningarheimspekinnar er orðuð svo á ensku: You can’t derive an ought from an is. Þú getur ekki leitt ber af er. Með öðrum orðum: það liggur engin brú á milli lýsinga á staðreyndum, eða pósitífra setninga, annars vegar, og gildisdóma, fullyrðinga um hvernig hlutunum ætti að vera háttað, það er normatífra setninga, hins vegar. Hvað sem býr margt fólk á Íslandi segir ekkert um hversu margt fólk ætti að búa þar, hversu mörg stríð sem áður hafa verið háð segir ekkert um hvort rétt sé að ráðast í eitt enn. Það að landamæri eru staðreynd segir ekkert um hvort þau eru æskileg og svo framvegis og svo framvegis. Kirsuberjatrén segja ekki neitt um neitt. David Hume er sagður bera ábyrgð á að alhæfa svona um málið, að það sem er segi aldrei neitt um hvað ber. Staðreyndir og gildi eru þá af gjörólíkum toga, hýst á sitt hvoru tilverustiginu.
Þetta er skýrt. Og þetta er skemmtilegt því stundum virðist raunveruleikinn alls ekki jafn skýr og kenningin. Þá verður úr kómedía.
Aðgreiningin milli staðreynda og gildisdóma er ekki sú sama og á milli líkama og hugar, en þær eru þó meira en hliðstæðar: hlutir eru eins og þeir eru óháð því hver lítur þá, segir sagan, en gildisdómar eru aðeins til í hugum fólks.
Við erum reyndar ekki lengur vön að tala svona. Eftir því sem tækin okkar verða líkari okkur sjálfum, ef ekki greind þá gervigreind, og eftir því sem við gerum okkur betur grein fyrir tækjaeðli sjálfra okkar – frá erfðaefni til taugaknippa – að minnsta kosti á meðan leiðin liggur í þá átt og ekkert blasir við á næsta leiti sem stöðvað gæti samrunann, þá sláum við á frest efanum sem eltir skottið á framförunum. Ef ekki er hægt að jafna bilið milli ríkra og fátækra getum við að minnsta kosti brúað bilið milli manns og tækis, milli anda og efnis, þó ekki væri nema með því að hætta að tala um það. (Og orðin hrekjast undan: við hættum að tala um sálir og tölum um huga. Innan háskóla, í það minnsta innan hugvísindadeildanna, er æ sjaldnar minnst á þá líka þessa dagana, og oftar á súbékt – á íslensku hugveru eða sjálfsveru. Orðaforði okkar um innra lífið gegnst undir hliðstætt ferli og orð um útskúfaða og minnihlutahópa, nýtt orð er tækt þangað til það upplitast um of af þeirri kúgun sem lifir orðaforðann af, verður hlaðið ranghugmyndum eins og skítug föt, og skipta þarf um á nýjan leik. Að segjast hafa sál, í dag, er að því leyti hliðstætt því að kalla fatlaða fábjána.)
En þetta þarna um aðgreiningu staðreynda og gildisdóma kom upp í huga minn þegar ég fékk skyndilega illt í magann á dögunum, og ældi. Kannski var eitthvað að matnum, en ég held ekki, mér sýnist trúlegra að staðreynd sem ég frétti af hafi lagst svona illa í mig. Það kemur fyrir.
Það er heldur stutt síðan ég sá um það frétt að maginn byggi að svo viðamiklu taugaknippi að tala mætti um annan heila: þegar á ensku er talað um gut feeling fyrir einhverju er það ekki endilega bara líkingamál, ekki endilega úr lausu lofti gripið, heldur hugsanlega bókstaflegt. Og oft er það kannski ekki höfuðið og hjartað sem takast á, eins og gamlir menn höfðu á orði eftir hrun, að hjartað segði þeim að halda íslenskri krónu en höfuðið vildi taka upp evru, heldur höfuðið og maginn. Maginn stýrir ekki raddböndunum en hann getur tjáð sig um háls og höfuð fyrir því, hátt og snjallt, með eina orðinu sem honum er treyst fyrir: nei.
Ef leiðin að hjarta mannsins liggur gegnum magann er ekki fjarstæðukennd tilhugsun að leiðin frá hjartanu liggi sömu leið: hver vegur að heiman, og svo framvegis. Þannig liggur brúin milli staðreynda og gildisdóma ekki um ásjónu náungans og samhug með þeim sem við sjáum framan í (eins og haft er eftir Levinas) heldur um magann, iðrin, möguleikann á viðbjóði og getuna til að selja upp (eins og Kristeva segir, að breyttu breytanda).
Þetta er það sem er títt af litla samhenginu. Og svo kirsuberjatrén, sem valda engum viðbjóði, jafnvel ekki þegar þau slá mann utanundir.