Frank eða Francis Underwood er aðal­per­sóna þátta sem ég hef ekki séð, House of Cards, leik­inn af Kevin Spacey. ¹ Í viðtali við Colbert á dögunum ² spurði Colbert Spacey hvort væri ekki erfitt að leika stjórn­mála­mann með metnað til forseta­embættis (eða hvort Underwood er orðinn forseti?) þegar þætt­irnir væru ekki lengur miklu súrari en raun­veru­leik­inn — vísandi, auðvitað, til hins nýja forseta og alls havarís­ins kringum hann. Spacey svar­aði, tongue-in-cheek, að Underwood væri áhuga­verð­ari karakter en sitj­andi forseti enda hefðu þeir betri höfunda á sínum snærum.

Við vitum í grófum dráttum hverjir semja hand­rit að sjón­varps­þáttum: hand­rits­höf­undar. En hverjir eru höfund­arnir að baki Trump? Banda­rískir kjós­endur vinna höfund­ar­starf þegar þeir skipa í þetta hlut­verk, kannski átti Spacey við þá. Eða við Repúbli­kana­flokk­inn. Eða banda­ríska menn­ingu. Tutt­ug­ustu öldina. Kannski átti Spacey við Steve Bannon, ráðgjaf­ann sem margir hafa haldið að ráði ferð á bakvið tjöldin, eða Pútín og rúss­nesk stjórn­mál. Það skiptir varla máli, brand­ar­inn virk­aði. Sjón­varps­efni er þéttar ofið en óbreyttur raun­veru­leiki, sem er fullur af afleið­inga­lausum óþarfa, uppfyll­ing­ar­efni, og alltof löngum samtölum. Allt það geta höfundar sneitt af til að skilja eftir valin lyki­laugna­blik, samofin í samræmi við prinsipp, grunn­rök­vísi verks­ins, og kröf­una um skilvirkni.

Þetta á við um skáld­sögur líka. Skáld­verk hvílir á karakt­erum og sögu. Karakt­erar gera eitt­hvað og eitt­hvað hendir þá. Fram að tilkomu nets­ins voru skáld­verk, í bókum, síðan sjón­varpi, greið­asta leiðin til að tengj­ast fólki sem annars var ekki innan seil­ingar — og auðvitað, strangt til tekið, ekki endi­lega til. Við getum sótt margt annað í skáld­skap, en nánast ófrá­víkj­an­legt lykil­at­riði er að lesendur mynda tengsl við sögu­per­sónur, við aðra — fólk sem er ekki eins og lesand­inn sjálfur, í heimi, sem er ekki eins og sá sem lesand­inn annars þekkti.

Auðvitað ætlar enginn samfé­lags­miðlum að leysa skáld­verk af hólmi. Enginn ætlar þeim að uppfylla sama hlut­verk — engum myndi detta í hug að bera saman statusa á Face­book og para­gröf í skáld­sögu. Þetta tvennt verður til með gjör­ólíkum hætti og er ætlað gjör­ólíkt hlut­verk. En þegar frétt­ist að grunn­skólar vinni nú að því af ásetnu ráði að draga saman bóka­kost bóka­safna, til að börnin hafi meira pláss fyrir nettengd tæki sem skól­arnir útvega þeim, og þegar ég horfi raun­sætt á mínar eigin lestr­ar­venjur, og veit að ég er ekki eins­dæmi, þá blasir við að við lesum færri og færri bækur, en fleiri og fleiri statusa. Fyrir utan allt hitt draslið á netinu.

Hey, hér er rannsókn:

81.92% of the respond­ents indica­ted they had not read novels or fiction within the last two semesters. The study revea­led that there is a relati­ons­hip between time spent on social media and reading habits and that const­ant use of social media leads to low reading habits.³

Í upphafi Óbæri­legs létt­leika tilver­unnar eftir Kund­era gengur unga konan Teresa um bæinn sinn með eintak af Önnu Karenínu undir hand­leggnum, í von um að tengsl hennar við bókina geti orðið til að opna henni ný tengsl við annað fólk, einhverjar hliðar tilver­unnar sem hún þekkir ekki en hana langar í. Að bókin geti, eins og fyrir galdur, breytt heim­inum hennar. Sem og gerist og reyn­ist Teresu auðvitað afdrifaríkt.

Að lesa bók er að spila 21 með tilver­una: hafna nærum­hverfi sínu og veðja á að næsta spil færi manni eitt­hvað markverðara.

Ef Teresa vill spila 21 um heim­inn sinn í dag, hálfri öld síðar, í von um að mynda tengsl við fólk utan nærum­hverfis síns, liggur greið­asta leiðin gegnum símann hennar. Í saman­burði við símann er bókin raunar svo mikil króka­leið (hvað þá Tolstoj!) að það væri tilgerð­ar­legt að spóka sig með hana á almanna­færi. Enda er Teresa þegar sítengd. Hvenær sem hún vill, hvar sem hún er stödd, getur hún gripið í tækið ogtengst öðru fólki. Að því leyti full­nægir síminn/samfélagsmiðlarnir/netið sömu grunn­þörf og aðeins skáld­skapur gat full­nægt áður. Á netinu, í síma Teresu, erum auðvitað bara við hin. En hell­ingur af okkur. Teresa ber okkur hin, hálft mann­kynið, með sér, í vasanum, og grípur til þess, teng­ist því, til að vera ekki ein í heim­inum, þegar hún er annars ein á ferð.

Við leggjum okkur fram um að skrifa okkur vel, en við erum samt dæmd til að vera verr skrifuð en fólkið í bókunum. Það sem við deilum með Teresu á samfé­lags­miðlum er fyrst og fremst hið ofurkunn­ug­lega og fáfengi­lega, það sama, aftur og aftur og aftur: matur á diski, sama póli­tíska afstaðan og síðast, kett­irnir sem okkur finnst sætir. Kits. ⁴

Skáld­skapur er ekki andlega seðj­andi. Hann er aðferð við að mennta lang­anir okkar, ekki leið til að slökkva þær.

Einhvers staðar sagði Kund­era að ef mann­kyn ætti sér fram­tíð yrði það kits­inu að þakka. En veröld sem er bara kits — ef Teresa skapar bara sömu tengsl dag eftir dag eftir dag, ⁵, eins og á færi­bandi, og ef þau tengsl fylla upp í sjónsvið hennar, ef tengslin sem hún þegar á eru einu tengslin sem henni dettur í hug að langa í — afsakið, ég ætla að umorða þetta aftur: ef raun­veru­leiki Teresu uppfyllir allar lang­anir hennar, eins og snjall­tæki í rassvasa, ef dagar henn­ar­verða þar með frá upphafi mettir af því eilíf­lega fyrir­séða, af endur­tekn­ingu þess sama, endur­tekn­ingu með hærri tíðni en fyrri aldir gat órað fyrir, með hvaða offorsi brýst andlegur þorsti Teresu þá einn daginn fram?

---

Þetta skrif­aði ég í gær, á degi 395 fyrir fertugt, birti text­ann hér í smástund en tók hann síðan úr birt­ingu til að lesa það betur yfir. Og velta fyrir mér hvort þetta er kannski full­kom­lega óþarft svarta­galls­raus — innri andmæl­endur mínir sitja hér um hvert orð: þetta er bara spurn­ing um jafn­vægi, auðvitað hættir fólk ekki að lesa skáld­skap, vertu ekki með þessar ýkjur, heim­ur­inn hefur aldrei verið betri, ætlarðu í alvöru að vitna í Kund­era? Ef þessi ímynd­aða Teresa þín kemst skemmri leið að sama mark og áður, ef hún kemst þangað oftar en nokkru sinni fyrr, hver er þá skað­inn, ha? Þess utan ertu bara að tala um sjálfan þig — Teresa, það ert bara þú. Þér finnst þú andlega vannærður, þú veist að þú hefur verið að sólunda tíma eins og morg­undag­ana muni aldrei þrjóta, buslar í orðunum á netinu þegar þú gætir, til dæmis, lesið bækur, og finnst svo létt­ara að skrifa einhvern heimsósóma um málið en að breyta eigin vana.

Kannski það. En hey, hér er draumur:

Fyrri hluta nætur, eða í gærkvöldi, dreymdi mig górillu, kven­kyns górillu sem byggi eða hefð­ist við í hyl í hrauni, útivið, á stað sem minnti á Þing­velli, var ef til vill Þing­vellir, og hún neðan­sjávar að mestu. Nema það hafi bara verið neðanjarðar. Fólk flykkt­ist þar að til að sjá hana, túristar þannig, sjá hana stinga sér, hélt ég, í hylinn þar sem hún bjó, en hún nennti ekki lengur mikið að stinga sér eða vera með þess háttar sjó, gerði færra, hafði hljótt um sig, ég hafði á tilfinn­ing­unni, eða hef núna, að hún hafi keyrt þaðan og á skrif­stofur ferða­fröm­uða til að þræta um þetta, eða útskýra í það minnsta hvað hún væri orðin þreytt á þessu, kannski ekki skella hurðum, en … – halda svo til baka án nokk­urra svara eða niður­stöðu, aftur niður í hylinn, setj­ast við skrif­borð og reyna að sinna sínu án þess að gera óþarf­lega mikið úr því hvað hún væri þreytt á öllu þessu fólki sem stóð þar og starði á hana. Ekki að hún reyndi að fela það heldur. Þetta er fas sem ég er að reyna að lýsa af nákvæmni, draum­ur­inn, eða það sem ég man af honum mörgum klukku­stundum seinna, fólst að veru­legu leyti í þessu fasi. Og því að þetta var górilla, auðvitað.

Sem kven­kyns górilla var hún ekki með allra breið­asta brjóst­kass­ann, heldur ívið nett­ari en það, og gekk nokkuð upprétt. En ekki um að vill­ast á hárvexti, klæð­leysi, andlits­falli og það allt. Í það minnsta litu allir svo á. Veru­lega loðin um allan skrokkinn.