Þú bakkafulli lækur, here I come!
Ótvírætt fallegasta mómentið, besta bíóið, í Joker, er þegar lánleysinginn og aðalpersónan Arthur Fleck svindlar sér sjálfur í bíósal, þar sem ríka fólkið í Gotham er saman komið á viðhafnarsýningu, karlarnir í smóking og konurnar í síðkjólum, til að horfa á Modern Times eftir Chaplin við live undirleik sinfóníuhljómsveitar. Sleppum fyrirvörum og fínni blæbrigðum, tölum í teiknimyndadráttum: Modern Times er besta ádeiluverk á kapítalismann sem birst hefur í kvikmynd. Alþýða er annað orð en almenningur og þarf að halda til haga hér: Modern Times er hápunktur á ferli manns sem sameinaði alþýðufólk yfir landamæri, átti jafnvel veigamikinn þátt í að skapa alþjóðlega stéttavitund, í hlátri að harminum sem þeim/okkur var/er búin. Og þarna í salnum í Gotham-borg var yfirstétt borgarinnar saman komin og skemmti sér konunglega á viðhafnarsýningu einmitt þessarar myndar, á meðan lögreglulið hélt mótmælum alþýðunnar í skefjum fyrir utan bíóið. Mögnuð uppstilling, sönn mynd og skelfilega kunnugleg.
En hvað segir þessi skeyting: Jóker | flækingur? Hvað hafa þessir tveir trúðar hvor með annan að gera? Eru þeir andstæðir? Er Jókerinn arftaki flækingsins? Þá svona „No more Mr. Nice Guy“-arftaki? Hvað eiga þeir, þessir tveir trúðar, vansagt hvor við annan?
Charlie Chaplin var ekki bara andkapítalisti. Ef þú spyrð Joseph McCarthy árið 1952 var Chaplin kommúnisti, en anarkisti ef þú ert blaðamaðurinn Ella Winter og spyrð Chaplin sjálfan, árið 1957. Einhvers konar anarkókommi. Það skiptir máli því andkapítalismi er ekki, út af fyrir sig, vinstristefna. Forseti Bandaríkjanna og ritstjóri Morgunblaðsins eiga það sameiginlegt um þessar mundir að hafa verulegar efasemdir um ágæti alþjóðaviðskipta. Stálheiðarlegt íhaldsfólk hefur efasemdir um vald fjármagnsmarkaða; hefðarsinnar vilja hverfa aftur til þeirra tíma þegar fólk bar meiri virðingu fyrir mannasiðum en peningum; og alls kyns primitífistar, jafnvel yfirlýstir nasistar, segjast vilja sjá manninn lifa á ný í samhljómi við náttúruna. Andkapítalismi er ekki, einn og sér, vinstrineitt.
Andkapítalismi Joker birtist einhvern veginn svona: Aðalpersóna myndarinnar, Arthur Fleck, er skiljanlega ósáttur við hlutskipti sitt, einhvers staðar rétt við botnlagið í samfélagi mikils ójöfnuðar. Ójöfnuður þessa samfélags er svo róttækur að Arthur nýtur ekki verndar laganna í frumstæðasta skilningi: ofbeldi sem hann er beittur á götu úti er eftirmálalaust fyrir þá sem beita því. Arthur nýtur ekki heldur aðgangs að heilbrigðisþjónustu: snemma í söguþræði myndarinnar hefur niðurskurður hins opinbera af honum bæði viðtalsstundir og lyf. En það er ekki aðeins ríkið sem hunsar Arthur: hann nýtur ekki heldur þeirrar huggunar, miskunnar eða blíðu sem gæti falist í mannlegri nánd. Öldruð móðir hans, sem hann annast um, er ekki fær um að sýna honum umhyggju. Sjálfur virðist hann ófær um að stofna til náinna kynna við jafningja. Mikil eymd.
Svo fer að Arthur springur á limminu og myrðir þrjá unga menn í jakkafötum, sem abbast upp á hann í neðanjarðarlest. Hluti alþýðunnar í Gotham-borg fagnar, samkvæmt fjölmiðlum borgarinnar, þessum morðum. Yfirstétt borgarinnar tekur að óttast um hag sinn og hefur ástæðu til: það verða óeirðir, það verða uppþot. Þannig brýst krísan fram, ekki lengur sem einkakrísa Jókersins heldur krísa samfélags.
Nú spilli ég endinum: Í lokaatriði myndarinnar situr Arthur Fleck inni í hvítu herbergi, á geðdeild, virðist nauðungarvistaður, andspænis geðlækni. Arthur hlær, það skríkir í honum yfir einhverju. Læknirinn spyr: hvað er svona fyndið? Arthur svarar: You wouldn’t get it. Þú myndir ekki skilja það. Síðan er klippt í svolitla dansrútínu sem sumir hafa til marks um að Arthur hafi drepið lækninn en hver veit.
Nú mætti halda því fram að í þessu atriði séu húð og kyn aukaatriði, hending ein að læknirinn sé svört kona en Arthur hvítur karl, og í það minnsta ekki pólitískt merkingarbært (nema þá til marks um að aðstandendur myndarinnar hafa gætt sín á að skipa í hlutverk með fjölbreytileika til hliðsjónar, eins og víða hefur verið nefnt). Þegar Arthur segir að hún fatti ekki djókið, þá sé það sjúklingur að ávarpa lækni, uppreisnarmaður kerfið eða illmenni góðmenni. En ekki hvítur karl svarta konu.
En þetta truflaði mig þó nóg til að ég leit yfir það hvernig annars er skipað í hlutverk myndarinnar. Flestar persónur verksins eru í stuttu máli hvítir kallar. Það er út af fyrir sig ekki óvenjulegt. Kvenpersónur myndarinnar, það er allar þær þrjár konur sem eru sýnilega yngri en móðir Arthurs, eru hins vegar svartar. Þær tilheyra alls ekki efri lögum Gotham-borgar. Í samtölum þeirra við Arthur leggja höfundarnir jafnvel lykkju á leið sína til að undirstrika hvernig tvær þeirra, hið minnsta, eru í grundvallaratriðum í sömu sveit settar og Arthur sjálfur. En þó eru þær hver og ein í tilteknum, afmörkuðum skilningi í yfirburðastöðu gagnvart honum, ýmist hlutlægt eða huglægt: félagsráðgjafann ber honum ekki aðeins að hitta reglubundið vegna veikinda sinna og veita munnlega skýrslu um eigin líðan, heldur lætur hún hann afhenda sér dagbók sem hann heldur og flettir í henni fyrir framan hann. Nágranninn er hérumbil jafn fátæk og Arthur, og ósátt við ýmislegt, en virðist þó óklikkuð að mestu og eiga sína sátt. Arthur hrífst af henni svo nærri lagi virðist að tala um þráhyggju en hún lítur á hann sem vafasaman furðufugl og hafnar honum. Þriðja og síðasta kvenpersónan er læknirinn á geðdeildinni í lok myndar. Hér og nú er óþarft að fjölyrða um valdahlutföllin á milli læknis og nauðungarvistaðs sjúklings.
Heimur Arthurs er heimur hvítra karlmanna en konurnar í þeim heimi – fyrir utan mæður ofurhetjunnar og skálksins – eru svartar. Kynþáttapólitík er of fyrirferðarmikil í Bandaríkjunum, og þessi uppröðun myndarinnar of skýr, til að vísa henni á bug sem hendingu. En þar sem ég hef hvorki beina aðkomu né sérþekkingu á sviðinu var ég feiminn við að nefna hvernig þetta truflaði mig. Mér þætti ekki sannfærandi að lesa athugasemd frá sjálfum mér um kynþáttapólitík, spurningar um fínlega rasíska þræði, í svona verki. Væri ég ekki bara að vóka yfir mig? Betla smá siðferðisklink, með heimasmíðaðri ofurviðkvæmni fyrir hönd undirskipaðra og jaðarsettra í allt öðru landi, sem hljóta, burtséð frá öllu öðru, að geta talað sínu máli betur sjálf?
Og þar koma til sögunnar hinar trúverðugri heimildir. New York Times birti grein um þessa þræði myndarinnar eftir Lawrence Ware, prófessor í heimspeki við Oklahoma State University og varaforseta Center for Africana Studies. Greinin birtist á prenti þann 10. október undir titlinum „A Maniacal Killer Shielded by His White Skin“ en degi síðar á netinu undir hinni töluvert mildari fyrirsögn: „The Real Threat of ‘Joker’ Is Hiding in Plain Sight“. Greinin fjallar um hvítleika Arthurs Fleck sem forsendu söguþráðarins í myndinni. Ware nefnir þetta, hvernig fyrrnefndar kvenpersónur eru allar svartar, og leggur áherslu á að Arthur lendir í útistöðum við þær allar. Þá gefur hann gaum að frásagnarmáta kvikmyndarinnar og hvernig óvissu er beitt þegar skilið er við konurnar: að Arthur skilur við bæði nágrannann, eftir að brjótast inn í íbúð hennar, og við geðlækninn, á máta sem gefur til kynna að hann hafi hugsanlega myrt þær báðar, án þess þó að taka af tvímæli um það. Um þetta segir Ware:
„Fleck drepur hvíta karlmenn vegna þess að hann hefur ekki aðgang að stöðu þeirra og hefur verið útskúfað af þeim, en hin svörtu kvenfórnarlömb hans eru svo ósýnileg að myndin leggur sig ekki einu sinni eftir því að sýna dauðdaga þeirra.“
Ég leyfi mér þá að minnsta kosti að halda þessum óþægindum til haga: Þegar myndinni lýkur á þeim orðum frá hvítum karlmanni til svartrar konu að það taki því ekki að segja henni hverju hann er að hlæja að, hún myndi ekki fatta djókið, þá sitja þau orð eftir, ekki aðeins sem staðhæfing einnar persónu við aðra heldur yrðing kvikmyndarinnar til áhorfenda – í eftirmála sem gegnir eiginlega aðeins því hlutverki að koma þessari athugasemd til skila. Uppreisn Arthurs sjálfs er ekki uppreisn gegn því að í Gotham-borg ríkir misskipting, að alþýðufólk lifir við óþarfa fátækt og er útundan, heldur að rangt fólk er útundan. Að hann er útundan. Þetta tekur hann skýrt fram sjálfur, og endurtekið. Ef Joker væri pólitískt manifestó myndi ég segja að andkapítalismi þess benti ekki eindregið til vinstri. Ekki afdráttaralaust. Í besta falli séu höfundar verksins heldur óvarkárir og gæti þess ekki að baráttan sem það boðar sé barátta allrar alþýðu. Í versta falli, hins vegar, mætti sjá nokkrar listrænar ákvarðanir í verkinu sem hundaflautupólitík, merkjasendingar sem fela í sér meðvitaðan leik að útilokunum – undir radar en greinilegar hinum móttækilegu.
En Joker er ekki manifestó, hún er kvikmynd, vill jafnvel vera það sem Scorsese kallar bíó. Ef myndin tekur afstöðu yfirleitt, þá er ekki sjálfgefið að það sé afstaða Arthurs. Er ekki jafn auðveldlega hægt að kinka kolli frammi fyrir óeirðunum í Gotham og segja: „Akkúrat, hún er grimm þessi veröld og miskunnarlaus – en skárri þó en sú sem biði ef fátæklingar og fáráðlingar á við þennan Arthur færu með völd. Eins gott að vopna lögguna vel og halda skrílnum í skefjum.“
Ef Joker er ekki manifestó heldur kvikmynd, hversu góð kvikmynd er hún þá? Hún á sín augnablik. Hún fer áreiðanlega nær því að snerta við listrænni þörf fullorðins fólks en aðrar aðsóknarmestu myndir ársins í Bandaríkjunum hingað til – sem eru, í þessari röð: Avengers Endgame, The Lion King, Toy Story 4, Captain Marvel, Spider-Man: Far From Home, Aladdin og loks, í sjöunda sæti, Joker. Stór hluti ástæðunnar fyrir hinni miklu athygli sem hefur beinst að Joker hlýtur að vera þessi þurrkur og þorsti okkar í bíó – það sem Scorsese kallar bíó.
Joker minnir åð mörgu leyti á bíó. Góður leikari, frábært tónskáld, fullt af hæfu fagfólki. Að frátöldu Chaplin-atriðinu verð ég þó að viðurkenna að ég man ekki hverju hún bætti við trailerinn: trúður sem á mjög bágt verður mjög reiður. Og ég ætla að leyfa mér samanburð sem væri ósanngjarn ef myndin virtist ekki heimta hann sjálf:
Það er sameiginlegt Joker og Modern Times að bæði flækingurinn og Arthur lenda í því að leiða fjöldahreyfingu. Í Modern Times gerist það svona: Flækingurinn er á sínum þvælingi um göturnar þegar hann sér rauðan fána falla af vörubílspalli. Sagan segir að fáninn hafi á sínum tíma verið handmálaður rauður í hverjum ramma á frumsýningareintaki þessarar annars svarthvítu myndar. Flækingurinn veifar þessum fána á miðri götu, hrópar og kallar til að ná athygli bílstjórans, og arkar af stað á eftir bílnum – þegar kröfuganga kemur aftan að honum og okkar maður verður, sjálfur grunlaus, fánaberi fylkingarinnar.
Jókerinn, aftur á móti, banar þremur leiðindadólgum með skammbyssu. Í kjölfarið dansar hann í einrúmi. Upp úr því fara mergðir um göturnar og kveikja í bílum. Loks heyrist fréttaþulur halda því fram að þetta tvennt tengist – eða hvort það voru blaðaúrklippur – að morðin hafi verið kveikja uppþotanna. Hver veit.
Er Jókerinn tægjurnar af sundurtættum flækingnum, heimsstyrjöld, atómsprengju, köldu stríði, Víetnam og Írak síðar? Varla leyndist þetta lánlausa skrímsli í barka flækingsins um leið og hann opnaði munninn til að tala?
Ég er með góðar og slæmar fréttir. Slæmu fyrst? Ókei: Ég sé ekki hvað trúðarnir tveir eiga vantalað hvor við annan. Kannski dansar Phoenix svona mikið, í hlutverki sínu, til að bæta fyrir það að myndin sjálf, Joker, gerir það eiginlega ekki.
Góðu fréttirnar: Leikstjóri Joker, Todd Phillips, hefur meðal annars leikstýrt myndunum Hangover I, Hangover II og Hangover III. Með aðalhlutverk þessara mynda fór Zach Galifianakis. Frá árinu 2016 hefur Galifianakis skrifað, framleitt og leikið aðalhlutverk í sjónvarpsþáttunum Baskets. Þættirnir fjalla um bandarískan lágstéttarræfil sem á við alvarlega skapgerðarbresti að stríða og dreymir um að verða trúður. Þeir gerast í Kaliforníu en stemningin á eitthvað skylt við miðvesturríkjastemningu Coen-bræðra, Fargo og það allt – þó morðmálalaust. Þaðan kemur myndramminn sem fylgir þessari færslu. Á köflum eru þetta svo vel heppnaðir þættir, eymdin svo nærandi, og skimunin yfir hinar fínni fellingar stéttskiptingar í síðkapítalismanum svo átakanlega fyndin, svo hlægilega dapurleg, að mig langar að benda og segja: Þarna er Chaplin! Og hef Phillips jafnvel grunaðan um trúðaeymdaröfund.
„Ég ætla að fá rétt númer 57.“
„Það er verðið, herra.“
„Ó, verðið. Þá ætla ég að fá númer 4.“
„Gulrót?“
„Já, eina gulrót, takk.“