Berlinale. Á sunnudeginum sá ég enga kvikmynd. Ég fór heim með væg flensueinkenni, ég held að orsakirnar séu líkamlegar, ég held ekki að ég hafi nógu sterkt ímyndunarafl til að kokka þau upp sisona. Þar sem andheiti sóttkvíar er alþjóðleg kvikmyndahátíð og Norður-Ítalía er rétt einni vindhviðu fyrir sunnan okkur, þá hringdi ég í lækni og spurði hvað best væri að gera. Ég bjóst allt eins við að innan korters myndu sérsveitarmenn brjóta sér leið inn um gluggana hjá mér, sækja mig á þyrlum, fleiri en einni, með geltandi hunda, hvers vegna ekki, og flytja mig í plasttjald á fjarlægri eyju. En læknirinn sagði mér að fara vel með mig og líta við ef þetta vernsaði.
Gott og vel. Hér koma nokkur orð um myndir laugardagsins á meðan þær eru mér í tiltölulega fersku minni, og ég tiltölulega ódauður.
Ég kom þegar upp um, í fyrri færslu, hver var besta mynd dagsins: First Cow, heitir hún. Leikstjóri Kelly Reichardt, bandarísk. Kvikmyndin gerist í Oregon, held ég að hún hafi sagt – í villta vestrinu, á gullleitarsvæðum. Harðjaxlar þess tíma, eins og við þekkjum þá úr ótal verkum, eru sólandi allt í kring – en þeir eru í bakgrunni. Í forgrunni hér eru annars konar menn. Otis Figowitz, kallaður Cookie, hefur í upphafi myndar hlutverk matselju fyrir hóp hörkutóla í leit að gulli. Hann er ungur gyðingur sem gerir ekki flugu mein – samferða honum gefur myndavélin gaum að því smáa þar sem hann fer um og tínir ætisveppi, réttir af litla eðlu sem hefur oltið á bakið, og þiggur barsmíðar fyrir að hafa ekki skaffað meiri mat en raun ber vitni. Á vegi hans verður Kínverji á sama reki, King Lu, þar sem hann felur sig allsber í rjóðri, á flótta fyrir morð sem hann framdi til að hefna vinar síns. Sá eltingaleikur er fljótt úr sögunni, sá allsberi sleppur og þaðan í frá er okkur sögð saga af vináttu þeirra, tveggja ljúflinga sem reyna að hasla sér völl í heimi harðneskjunnar. Að segja frá hlutverki titilkýrinnar í þeirri sögu væri spoiler, það er ástæðulaust að svo stöddu. En þetta er bæði fallegt verk og vel hugsað.
Hin keppnismyndin sem ég sá sama dag heitir Salt of Tears á ensku, Le sel des larmes á frummálinu. Þegar ég settist í salinn var ég satt að segja búinn að gleyma hvaða mynd væri í vændum og hafði ekki lesið mér til um hana að neinu ráði hvort eð er. Hún afhjúpaðist í þessari röð: svarthvít, saga af ástum ungs Frakka af verkalýðsstétt, sögumaður víkur að orði og orði, yfirbragð verksins minnir allt rækilega á fyrstu verk frönsku nýbylgjunnar, er sextíu ára gamalt – en virðist þó ekki beinlínis fela í sér stílíska blætisdýrkun á þeim tíma eða þeim andblæ, enda gerist myndin hér og nú. Þegar titlarnir runnu yfir skjáinn varð síðan ljóst hverju sætti: leikstjórann Philippe Garrel þekki ég því miður ekki að ráði, en meðhöfundur hans að handritinu hins vegar, reyndist vera Jean-Claude Carrière. Carrière er meðhöfundur franskrar kvikmyndasögu síðastliðin 60 ár. Hann er þekktastur fyrir myndirnar sem hann skrifaði með Luis Buñuel: Hinn falda þokka borgarastéttarinnar og Vofu frelsisins, en meðal þeirra 149 handrita sem hann á hlutdeild að, samkvæmt IMDB.com, eru handritið að Óbærilegum léttleika tilverunnar, eftir skáldsögu Milans Kundera, kvikmyndir eftir Jean-Luc Godard, eftir Tati og Malle og Wajda. Hann er ótrúleg fígúra í kvikmyndasögu 20. aldar, og við smíð fjölda ólíkra handrita virðist hann gegna hlutverki sem er kannski helst sambærilegt við hlutverk framleiðanda í tónlistarsköpun, kannski má líkja því við hlutverk ljósmóður. „Ég er 72 ára og hann er 15 árum eldri en ég,“ sagði leikstjórinn um meðhöfund sinn á blaðamannafundi eftir sýningu myndarinnar. Saman gerðu þeir mynd um ungan mann sem byggir ákvarðanir sínar, hverja eftir aðra, á hugleysi. Og þeir gerðu það ágætlega. En myndin ætti betur heima í katalóg verka frá allt öðrum tíma, hér og nú varð mér ekki ljóst að hún hefði miklu við tilveruna að bæta.
Báðar þessar keppnismyndir laugardagsins fjölluðu um unga menn sem eiga ekki séns. Í báðum tilfellum verður áhorfendum það ljóst nokkuð snemma, og við fylgjumst með því afhjúpast nákvæmlega hvernig tilveru persónanna rekur í strand, hvaða tilteknu leið hún ratar út um þúfur. Í fyrri myndinni skrifast það á „hversu átakanlega vondur hann er þessi heimur“, en síðari myndin veit ég ekki alveg hvort ætlar að hafa um það nokkra kenningu.
Þriðja bíó dagsins var utan keppni, í flokknum Forum, og ber spænska titilinn Anunciaron tormenta, á ensku: A Storm Was Coming.
Myndin er framleidd á Spáni en fjallar um atburði á eynni Bioko, við Gíneuflóa, nú í grennd við Afríkuríkið Kamerún. Bioko er um 2.000 ferkílómetrar að stærð. Bantu-ættbálkar bjuggu þar frá því fyrir okkar tímatal. Portúgalar sigla þangað 1472, og nefna eyna Formosa Flora – fagra blóm. Síðar er eyjan nefnd eftir landkönnuðinum Fernando Pó. Hollenska Austur-Indía félagið hóf þrælasölu á eynni án samþykkis Portúgala árið 1642, og gerði hana um hríð að miðstöð þrælaverslunar sinnar. Frumbyggja eyjunnar nefndu Evrópumenn Bubi, mögulega vegna kveðjunnar á „A boobe, oipodi“, sem þýðir, les ég, „góðan dag, maður“. Erfðarannsóknir síðari tíma hafa leitt í ljós að fjöldi svartra Bandaríkjamanna á ættir að rekja til íbúa eyjunnar – með öðrum orðum voru margir færðir þaðan í þrældóm vestanhafs.
Bubisamfélagið hóf undirbúning að stofnun, eða endurreisn, eigin konungsríkis á 18. öld. Það kom ekki í veg fyrir að Portúgal gæfi Spánarkonungi eyjuna, með sáttmála þeirra á milli frá árinu 1778, í skiptum fyrir landsvæði í Ameríku. Spánverjar nýttu nýlenduna framan til framleiðslu á pálmaolíu, síðar kakói, um leið og hún þjónaði að nokkru leyti hlutverki fanganýlendu: þangað sendu spænsk yfirvöld hundruð Kúbana af afrískum uppruna, í stríðunum sem Spánn háði gegn sjálfstæði Kúbu; yfir 200 uppreisnarmenn frá Fillipseyjum; og einhverja tugi spænskra fræðimanna og annarra áhrifavalda sem ollu valdhöfum ónæði.
Ekkert af þessu vissi ég fyrir, og ég lærði það ekki heldur af myndinni, heldur fletti ég því upp nú á meðan ég skrifa þetta til að staðsetja viðfangsefni myndarinnar betur fyrir mér sögulega: það er semsagt árið 1904 sem Ësáasi Eweera, einn af síðustu konungum Bubi-samfélagsins sjálfs, fellur frá „við dularfullar kringumstæður“ eins og segir í kynningu myndarinnar. Í verkinu sjálfu kemur fram hvílíka óbeit nýlenduherrarnir höfðu á því að undir forystu Eweera hefðu Bubimenn afmarkað nær hálfa eyjuna sem sína eigin, og lýst því yfir að þangað næðu yfirráð Spánar ekki. Öll er þessi saga hulin nokkurri þoku, sem verður að verulegu leyti viðfangsefni myndarinnar. Verkið byggir á rannsókn á skjölum um fráfall konungsins, en skjölin eru gloppótt, og leið rannsóknarinnar liggur um glufurnar og gjárnar. Það sem vantar. Við sögu koma meðal annars skrásett fyrirmæli um opinbera rannsókn sem aldrei kom til framkvæmdar – það er reimt í arkífunum. Og það er reimt í minni þjóðarinnar, Bubi-fólksins, meðal annars eftir herferð spænskra stjórnvalda til að útrýma tungumáli þeirra á 20. öld, sem fór ekki aðeins fram innan skólakerfis eyjarinnar heldur einnig með kröfu spænskra stjórnvalda til mæðra um að tala aðeins spænsku við börn sín, hvort sem þær höfðu sjálfar vald á spænsku eða ekki. Þessum fyrirmælum var fylgt eftir með eftirliti á heimilum fólks og refsingum gegn þeim sem ekki hlýddu.
Eins og vöntun á gögnum og munnlegri geymd væri ekki nóg áskorun, þá eru meðlimir Bubi-samfélagsins mótfallnir því að láta festa myndir af sér. „Þú mátt taka upp raddir okkar, við getum sagt þér það sem við vitum, en engin andlit, þú verður að nota orðin við einhverjar aðrar myndir,“ leggur kona nokkur kvikmyndagerðarfólkinu línurnar í upphafi myndar, og hlær.
Og það er þetta sem gerir myndina að forvitnilegri tilraun, til viðbótar við hið sögulega viðfangsefni eitt og sér: hvernig gerirðu mynd um atburði sem varla eru til heimildir um, um liðna tíð og týndar frásagnir, í samfélagi sem var næstum þurrkað út, þegar eftirlifendur sjálfir kjósa í ofanálag heldur að vera utan myndar?
Leikstjórinn heitir Javier Fernández Vázquez, með mannfræðinám að baki, og meðlimur í kvikmyndagerðarkollektífi sem nefnir sig Los Hijos. Þetta er frumstætt verk, mér fannst það ekki veita sannfærandi svar við því hvernig gera má kvikmynd um það sem er ekki til staðar, mér fannst það ekki fullburða – en mér þótti það líka rammheiðarleg tilraun og verðmæt, vísa veginn á slóðir sem verður þess vert að fylgja lengra.
Að öllu þessu sögðu, þá eiga kvikmyndir við ramman reip að draga þessa dagana. Þrátt fyrir að engin þeirra mynda sem ég hef séð til þessa hafi verið slæm, þá hefur enginn myndrammi þeirra heldur slegið við þeim furðum eða óvæntu myndum sem berast mér gegnum fréttamiðla, samfélagsmiðla eða í skilaboðum: sandurinn sem blæs frá Sahara yfir á Tenerife og gerir allan heiminn rauðan nema bláþrjóskar hótelsundlaugar; ítalskir kaffibaristar að afgreiða fastakúnna eins og hvern annan morgun nema sjálfir klæddir í hvíta einangrunarbúninga og með læknagrímur; fiðluleikari sem lék á hljóðfærið sitt í miðjum heilauppskurði til að læknarnir gætu séð og forðast þær heilastöðvar sem varða tónlistina; gamall vinur að frumflytja mikilvægan söng í Ráðhúsi Reykjavíkur.
Sex ára frændi, uppréttur og einbeittur við eldhúsborð, að skrifa sína tólftu bók, klæddur í drekabúning sem aðrir höfundar mega öfunda hann af.
Fimm myndir og myndskeið, bara frá síðustu dögum, innbyrðis gjörólík, sum opinber, önnur einka, merkingarbær á þennan veg eða hinn, kyrr eða vara í örstutta stund. En hvert um sig óvæntari, sérstæðari og mögulega eftirminnilegri, öll með eitthvert X til að bera, umfram allt sem ég hef séð á hátíðinni til þessa.
Kvikmyndirnar hafa alls ekki verið nein tímasóun. Þvert á móti. Allar nærandi. Meira eða minna. Gott í augað. Og án allrar íbyggni væri þessi samanburður áreiðanlega ósanngjarn, hann er varla til að taka bókstaflega. En eftir sem áður. Ef tónskáldum ber að spyrja sig: er þetta betra en þögn, hlýtur þá ekki, frammi fyrir kvikmynd, að vera pláss fyrir spurninguna: er þetta betra en það sem ég sæi annars í símanum mínum, er þetta betra en netið?