Ekki snerta mig og ég skal ekki snerta þig.
Ég ímynda mér að allir gangi gegnum tvö sameiginleg augnablik við þá uppgötvun að við stöndum frammi fyrir faraldri: í fyrsta lagi það sem einhver hefur nefnt OMG-augnablikið. Kannski þarf ekki að fjölyrða frekar um það: manni bregður, þetta kemur aftan að okkur öllum, við vorum ekki að reikna með þessu. Í öðru lagi, hins vegar, fylgir því tilfærsla á sjónarhóli, augnablik tvö í ferli furðunnar kannski: að mæta hversdagslegum kringumstæðum sem upplifun á forgengileika. Að sækja sér pítsu og horfast í augu við að eftir nokkra daga, vikur, einhvern tíma, verður það kannski ekki lengur í boði. Hversu lengi sem það varir: starfsfólkið verður heima, pítseríur þykja hættulegar. Eða bókasöfn, bíó, kaffihús, strætó. Í hverju sem hversdagsleiki þinn er fólginn. Auðvitað er ekki víst að neinu af þessu verði lokað á Íslandi, en möguleikinn er skyndilega raunhæfur. Það gæti gerst, á næstunni. Þetta er þá sameiginlega augnablik nr. 2: uppgötvunin, frammi fyrir nær hverju sem er, að líka þetta gæti bráðum farið úr skorðum.
Sameiginlegu augnablikin eru eða verða áreiðanlega fleiri. Enn erum við, miðað við spár sérfræðinga, snemma í þessu ferli, eða þessari framvindu, hvað sem það svo reynist vera.
Á miðvikudag, 4. mars 2020, gaf landlæknir ferlinu nafn, þegar hún sagði:
„Þetta er bara stríð og núna erum við að verjast innrás“.
Þetta var hluti af svari hennar við spurningum hlustenda í morgunþætti á Rás 2, en var endurtekið í hádegisfréttum. Þetta er bara stríð. Núna erum við að verjast innrás.
Hér og nú virðist ekki ástæða til að óttast illvilja í garð smitaðra í krafti þessarar stríðsyfirlýsingar. Meðal annars vegna þess að á Íslandi virðast fyrstu smitberarnir vera innfæddir af efri millistétt, og smituðust við hið allra eðlilegasta athæfi stéttarinnar, skíðaferð í Ölpunum. Ásakanir heyrast svosem, kannski aðallega í garð þeirra sem reyna að komast hjá sóttkví. En eins og þegar hefur verið bent á væri víða talað um hópinn á annan veg ef hann væri utangarðs í samfélaginu, ef fyrstu smit hefðu komið upp í súpueldhúsi, í blokk, meðal flóttafólks, þó ekki væri nema meðal erlendra ferðamanna.
Lýðfræði faraldra ræður öllu um hvernig tekist er á við þá. Framan af virðist útbreiðsla faraldursins lýðræðisleg, smitleiðirnar virðast ekki bundnar hátterni tiltekinna stétta eða hópa: í Íran eru 23 þingmenn á meðal þeirra 3.000 sem hér og nú hafa greinst með veiruna. Má tala um lán í óláni í þessu samhengi? Ég þori ekki að fullyrða hvort, á hvaða tímapunkti eða í hvaða ríki, nokkur landlæknir lýsti yfir stríði á hendur HIV-veirunni, en það var í öllu falli ekki á fyrstu tveimur mánuðum eftir að hún gerði vart við sig í heiminum.
Þetta er ekki sjálfgefið líkingamál, að vísa til stríðsátaka. Saga slíkra líkinga á þessu sviði er þó löng, og þannig lærðum við líklega flest um ónæmiskerfi okkar sjálfra: hvítu blóðkornin berjast við innrásarliðið og kveða það í kútinn. En þetta er í öllu falli óvenjulegur hernaður. Ef við erum andstæðingur veirunnar þá erum við líka vígvöllurinn sem við berjumst á. Og þegar við veikjumst verðum við um leið okkar eigin andstæðingur: veirur gera ekki neitt einar sér, ekki fyrr en þær komast í réttan hýsil, þá taka þær að starfa með því að gera frumur hýsilsins, í þessu tilfelli frumur okkar eigin líkama, að fjölföldunarvélum fyrir sjálfar sig. Þær breyta okkur í verksmiðjurnar sínar. Það er eitthvað sérstaklega bíræfið og nastí við þetta, en allt að því fagurt líka, þetta er svo skringilegt, svo furðulegt að svona vítisvélar séu yfirleitt til. Af hverju gera þær þetta? Af því bara. Þannig er það.
Og í því samhengi er kannski óhætt að nefna þriðja augnablikið sem hvarflar að mér að við göngum öll gegnum: fyrst bregður okkur, síðan hugleiðum við forgengileikinn á pítseríunni, og þar á eftir – eða um leið eða einhvers staðar í þessu sullumbulli – vaknar spurningin um ógnina. Um aðra sem ógn við mig, um mig sem ógn við aðra. Að öll séum við mögulegir ógnvaldar. Það er enn ein tilfærsla á sjónarhóli. Þannig gengur á með jarðskjálftum í sjónarhólunum okkar, því hvernig við erum í heiminum.
Augnablikin eru eða verða líklega fleiri, en hér og nú kann ég ekki að telja nema upp að þremur.
Icelandair sendi tilkynningu til farþega á leið frá borginni Verona, þar sem segir meðal annars:
„Áhöfnin mun nota hlífðarbúnað um borð … Allir farþegar munu fá hlífðargrímur … að gefnu tilefni viljum við biðla til allra farþega að taka ekki myndir/myndbönd af öðrum farþegum eða áhöfn í þessu flugi.“
Mér þykir þetta myndbann forvitnilegt. Hlífðarbúnaðurinn er augljóslega til að vernda farþega og áhöfn — en hvern eða hvað verndar bann við myndatökum? Og ef allir eru með grímur hvort eð er …
Auðvitað er hugsanlegt að einhverjir í þessari ferð óttist að þekkjast þrátt fyrir grímurnar, og þá kannski að verða fyrir aðkasti. Þó virðist sennilegra að myndbannið snúist um hagsmuni fyrirtækisins sjálfs, Icelandair vilji standa vörð um ímynd sína og telji sýnilega nálægð vörumerkisins við svona viðbúnað áhættusama. Ég vona þó að ljósmyndari verði um borð, helst framúrskarandi blaðaljósmyndari, hvort sem er á vegum Icelandair eða annarra, óháð því hvort myndirnar birtast hér og nú. Þessi tímapunktur, frávikin, furðurnar og undarlegheitin, eiga ekki að týnast og gleymast jafnóðum. Hvert sem ferðinni reynist heitið verður síðar meir einhvers virði að gæta að vörðunum á leiðinni, að heimildin verði til. Ég held ekki að það þurfi að vera andstætt hagsmunum fyrirtækisins, farþeganna eða áhafnarmeðlima – kannski einhver geti komið ábendingunni áleiðis.
Snertu mig ekki var það sem Jesús sagði við Maríu Magðalenu, samkvæmt Jóhannesarguðspjalli, þegar hún bar kennsl á hann eftir upprisuna. Ekki snerta mig væri hversdagslegri íslenska. Ekki koma við mig. Þetta augnablik er mótíf í myndlistarsögunni, það hefur verið málað aftur og aftur. Og þetta er líka mótíf innan bókmennta og heimspeki, um það hefur verið skrifað og rætt, aftur og aftur. En frammi fyrir þeirri röð augnablika sem fylgja faraldrinum og skekja sjónarhól okkar á tilveruna, tilverurnar í heiminum, birtist þessi stund milli vinanna Jesú og Maríu líka sem röð stunda, tvö augnablik hið minnsta. Ferst ber hún kennsl á að maðurinn sem stendur fyrir framan hana er sá sem henni var kær og dó. Það breytir öllu, ummyndar þann sem hún sér fyrir framan sig, staðinn sem hún stendur á, heiminn sem hún er í. Bannið sem fylgir beint í kjölfarið, að mega ekki koma við hann eins og hún átti að venjast, hlýtur að gera það líka. Við fyrri uppgötvunina gæti María haldið, eitt andartak, að allt sé eins og áður, eins og fyrir dauða hans. En orðin „snertu mig ekki“ leiðrétta það snarlega: staðan er ekki sú sem þú hélst að hún væri þegar ég var allur, en hún er ekki heldur sú sem hún var áður en ég dó, hún er allt önnur.
Hér bergmálar eitthvað sem franski heimspekingurinn Jean-Luc Nancy skrifaði í bókinni Noli me tangere fyrir rúmum áratug síðan. Þessi augnablik milli vinanna Jesú og Maríu snúa óhjákvæmilega aftur nú þegar okkur er öllum gert að snertast ekki, snertast sem minnst, snertast varlega. Snerta helst ekki sjálf okkur nema nauðsyn krefji og þvo okkur þá fyrst. Þessar tilfærslur allar, þessi augnablik þar sem það breytist hvernig við umgöngumst tilveruna, hafa einhverja snertingu við hið heilaga, hið heilaga sem hugtak og sem mannfræðilegt fyrirbæri.