Ég slæ inn „lögregla þurfti að“ og fæ 4.800 niðurstöður.
Lögregla þurfti að beita piparúða.
Lögregla þurfti að beita piparúða og kylfu.
Lögregla þurfti að beita táragasi.
Lögregla þurfti að hreinsa hústökufólk úr húsi við Vatnsstíg.
Lögregla þurfti að hafa ítrekuð afskipti af skólaböllum.
Og svo framvegis. Ég skrifa „mótmælendur þurftu að“ og ég fæ 8 niðurstöður.
Mótmælendur þurftu að leita sér aðhlynningar.
Mótmælendur þurftu að stilla sér upp til að verja lögregluna fyrir grjótkasti.
Þetta er ónákvæm athugun sem ég og fleiri hafa gert áður, en veitir skýra vísbendingu: hvort sem við köllum það ríkjandi gildismat eða hefðbundna málnotkun, þá er lögregla, samkvæmt íslenskum miðlum, 600 sinnum nauðbeygð til að gera það sem hún gerir fyrir hvert eitt skipti sem nauðsyn rekur mótmælendur til að gera nokkurn hlut.
Ef lögregla lemur mann þurfti hún að lemja mann og þar með mátti hún lemja mann. Þurfti að, neyddist til, o.s.frv – þessi framsetning hefur verið kölluð nauðháttur. En vegna þess hvernig honum er, hefðinni samkvæmt, nær eingöngu beitt um þá sem fara með opinbert vald og beita því, mætti allt eins kalla hann undirlægjuhátt.
Dómur Mannréttindadómstóls Evrópu gegn Íslandi, sem féll þann 1. desember 2020, snýst um þennan undirlægjuhátt. Í málfræðilegum undirlægjuhætti birtist það viðhorf að hvað sem valdið geri hafi það þar með þurft að gera, athafnir þess réttlæti sig sjálfar, séu að því leyti hafnar yfir dóm og lög en líka yfir frásagnir, séu á undanþágu frá tungumálinu eins og við annars beitum því.
Mannréttindadómstóllinn sakfellir Hæstarétt fyrir undirlægjuhátt við ráðherra. Þannig hefðu fyrirsagnir fjölmiðla þann 1. desember getað hljómað. Dómstóllinn úti setti saman þriggja þrepa próf, eins og hann kallar það, til að ákvarða hvort lögbrot við skipan dómstóls teljist nógu alvarleg til varða við Mannréttindasáttmálann. Fyrri skrefin tvö felast í að athuga hvort um skýrt og bersýnilegt brot á landslögum er að ræða og síðan hvort það varðar þá grundvallarviðmið frekar en einbert tækniatriði. Svar dómstólsins við báðum þessum spurningum var, í tilfelli Landsréttarmálsins, já. Þriðja skrefið felst loks í athugun þess hvort þartilbær dómstóll – hér Hæstiréttur – hafi þegar tekið málið til athugunar og leiðrétt það sem aflaga fór. Það er í þeim lið sem Mannréttindadómstóllinn bendir á vítaverðan undirlægjuhátt Hæstaréttar. Yfirdeild Mannréttindadómstólsins segist líta svo á að „í þeirri leið sem Hæstiréttur fór að niðurstöðu sinni, og í sérstakri áherslu hans á þá staðreynd að skipan dómaranna fimmtán“ hafi „orðið að veruleika við undirritun skipunarbréfa þeirra“ – þetta síðasta er tekið beint úr úrskurði Hæstaréttar – að í þessari áherslu Hæstaréttar felist:
„vísbending um samþykki, jafnvel uppgjöf, af hálfu réttarins, við því að hann hafi í reynd ekkert um málið að segja frá því að skipanirnar urðu opinberar.“
Þannig varði Hæstiréttur lögbrot dómsmálaráðherra, að eftir undirritun forsetans hafi lögbrotið ekki skipt máli, því frá og með undirskriftinni hafi embættisfærslan tekið gildi og dómarar Landsréttar þannig orðið lögmætir í hlutverkum sínum hvort eð er, óháð því hvað fram fór í aðdraganda seremóníunnar. Samkvæmt þessu viðmiði á þá penni í höndum forseta nokkuð skylt með kylfu í höndum lögreglumanns. Kannski, hvarflar þá að manni, búa öll prik yfir þessum galdri, ef rétt er með þau farið. Að löggilda jafnharðan hvað sem er gert með þeim.
Nei, sagði yfirdeild Mannréttindadómstólsins með 1. des-dómnum. Það gera prik ekki.
„Á undanliðnum áratugum hefur lagaumgjörð Íslands um skipan dómara tekið mikilvægum breytingum sem stefnt hafa að því að takmarka heimildir ráðherra til afskipta af skipanaferlinu og styrkja þarmeð sjálfstæði dómstólanna“.
Svo segir í 1. des-dómnum. Þær breytingar sem þarna er vísað til hófust undir 1990. Árið 1983 skrifaði Þorgeir Þorgeirson, rithöfundur og blaðamaður, tvær blaðagreinar um lögregluofbeldi. Greinarnar byggðu á viðtölum Þorgeirs við þolendur ofbeldisins, sem hann tók mark á og vitnaði í. Eins og hann skýrði síðar í réttarsal leit hann á þetta sem skyldu sína sem rithöfundar – skýrði í réttarsal, því fyrir skrifin var hann ákærður og dreginn fyrir Sakadóm Reykjavíkur, sem þá hét.
„Það er sársukafull reynsla,“ sagði Þorgeir um það allt síðar:
„að vera altíeinu staddur andspænis þeirri staðreynd að réttindi sem menn telja sig borna til séu óvirt af dómsvaldinu. Þetta verður ógn persónulegt alltsaman því vegarnestið úr skólakerfi og öðru lýðræðisblaðri samtímans fylgir manni allaleið í dómsalinn þarsem hrollur veruleikans dynur síðan yfir. Engu er þá líkara en maður hafi altíeinu ekki neina jörð að ganga á.“
Árið 1986 var Þorgeir dæmdur fyrir meiðyrði, vegna þessara greina. Ári síðar staðfesti Hæstiréttur dóminn. Í kjölfarið sótti Þorgeir um að flytja mál gegn íslenska ríkinu við Mannréttindadómstól Evrópu. Honum til ráðgjafar var Tómas Gunnarsson, hæstaréttarlögmaður, sem „stóð alla tíð á bak við mig“ að sögn Þorgeirs, „og leiðrétti barnalegar hugmyndir mínar um réttvísina, án þess að drepa niður kraft naívistans í mér.“ Dómstóllinn tók málið fyrir, Þorgeir flutti það, og árið 1992 birtist loks úrskurður: Já, íslenska ríkið braut á rétti Þorgeirs til tjáningarfrelsis, 10. grein Mannréttindasáttmálans.
Þorgeiri þótti þó ekki aðeins þessa hlið málsins bogin heldur einnig málsmeðferðin. „Hvar er saksóknari ríkisins?“ sagðist hann hafa spurt fyrir Sakadómi. „Hann mætir ekki í þessu máli,“ svaraði dómarinn. „Hver fer þá með ákæruvaldið hér?“ spurði Þorgeir. Og aftur svaraði dómarinn, undanbragðalaust: „Það geri ég“. Samkvæmt hefð, á þeim tíma.
Það fyrirkomulag, óljós mörk milli valdsviða í íslenskum dómstólum, varð viðfangsefni annars máls fyrir Mannréttindadómstólnum. Maður að nafni Jón Kristinsson var dæmdur á Akureyri, árið 1985, fyrir of hraðan akstur árið 1984. Meðal þeirra sem rannsökuðu hraðaksturinn, þá sem lögreglumaður, var sá sem úrskurðaði síðan í málinu, sem dómari. Lögfræðingur Jóns, Eiríkur Tómasson, kærði þetta tvíeðli embættanna til Mannréttindadómstólsins. Dómstóllinn úrskurðaði í því máli árið 1989. Já, sagði líka þar, Ísland braut á rétti Jóns til réttlátrar málsmeðferðar fyrir óvilhöllum dómstól.
Ef það blasir nú við flestum hér að þessir tveir úrskurðir Mannréttindadómstólsins hafi verið réttir, ef okkur þykja þeir sjálfsagðir og sýnist augljóst að lýðveldið hafi beitt þá báða órétti, Þorgeir og Jón, ásamt ótöldum fjölda annarra fram að því, þá er það meðal annars, og kannski ekki síst, vegna þeirra breytinga sem urðu á landinu í kjölfar þessara dóma. Efst á blað má setja þrennt: Í fyrsta lagi var íslenskum meiðyrðalögum breytt á þann veg að síðan hefur mátt gagnrýna íslenska embættismenn og störf þeirra opinberlega. Í öðru lagi var Mannréttindasáttmáli Evrópu lögfestur á Íslandi. Í þriðja lagi voru gerðar umfangsmiklar breytingar á lögum um dómstóla, til að tryggja sjálfstæði þeirra. Engum embættismanni er til dæmis lengur falið að rannsaka, sækja og dæma í einu og sama málinu.
Þetta eru ekki bara breytingar á lögum heldur ákveðnum grundvallarforsendum og samfélagsgerð. Og þær mætti taka saman í enn styttra máli, afleiðingar þessara tveggja dóma: að þá námu land á Íslandi tjáningarfrelsi, þrískipting ríkisvaldsins og hugmyndin um mannréttindi, almennt.
Þetta er það sem hangir á spýtunni þegar yfirdeild Mannréttindadómstólsins nefnir „mikilvægar breytingar“ síðustu áratuga. Ákveðin lykilskref í átt að lýðræðislegu réttarríki.
Sú söguskoðun er útbreidd að um þetta leyti, þegar Berlínarmúrinn féll og Sovétríkin hrundu og það allt, þá hafi það helst dregið til tíðinda á þessari sérlunduðu eyju að löggjafinn hafi loks leyft fólki að drekka bjór. Þar sem engin stytta hefur enn verið gerð af Þorgeiri, Jóni og Tómösunum tveimur, til að minna á hin veigameiri tímamót, gæti einhver freistast til að halda að þau hafi kannski ekki verið ýkja merkileg, að lög hefðu þróast í þessa átt hvort eð er, almenningi áskotnast þessi réttur eins þó að enginn hefði krafist hans eða beitt vogarafli alþjóðastofnana til að sækja hann. Þá er gagnlegt að grípa niður í ræðu sem Björn Bjarnason, fyrrverandi dómsmálaráðherra, flutti á málþingi íslenskra lögfræðinga um Mannréttindasáttmála Evrópu árið 2003. Ég hef vitnað í þessa ræðu áður. Ég stenst aldrei freistinguna, í hvert sinn sem ég lít aftur á textann þykir mér ráðherrann svo furðu gjafmildur, svo undarlega bersögull. Björn sagði:
„Þegar Íslendingar fullgiltu mannréttindasáttmálann, voru ekki gerðar neinar breytingar á íslenskum lögum. Bjarni Benediktsson, þáverandi dómsmálaráðherra, lét þau orð falla í þingumræðum um fullgildinguna haustið 1951, að réttindin í sáttmálanum væru í öllu því sem nokkru máli skipti þá þegar veitt borgurunum berum orðum í íslenskri löggjöf og að nokkru leyti í stjórnarskránni. Þessi ummæli sýna ótvírætt, að ekki var talið, að með sáttmálanum væri verið að veita Íslendingum ný réttindi heldur staðfesta með alþjóðasamningi þau, sem þeir þegar nutu.
Var þannig frá upphafi talið, að íslensk löggjöf samræmdist í hvívetna ákvæðum mannréttindasáttmála Evrópu. Fullgilding hans leiddi til þjóðréttarlegrar skuldbindingar á réttindum, sem þegar voru talin vera fyrir hendi. Er þessi skoðun í samræmi við almennt viðhorf Íslendinga á 19. og 20. öld. Þeir töldu lýðréttindin, sem þá voru að ryðja sér rúms, í raun sama eðlis og réttur Íslendinga á þjóðveldisöld til að leysa mál í krafti laga og réttar með virðingu fyrir einstaklingnum og án framkvæmdavalds, sem deildi og drottnaði.“
Þetta má endurtaka með hægð, orð fyrir orð:
Þeir töldu lýðréttindin, sem þá voru að ryðja sér rúms, í raun sama eðlis og réttur Íslendinga á þjóðveldisöld.
Þeir lásu, með öðrum orðum, ekki skjalið. Þeim var alveg sama hvað í því stóð. Þeir skrifuðu undir bara til að komast í klúbbinn.
Mikið ofsalega var hann þá vel heppnuð gildra, þessi Mannréttindasáttmáli.
Eftir lögfestingu sáttmálans, í kjölfar dómsmála Jóns og Þorgeirs, er það nú hægt og bítandi farið að gerast að íslenskir dómstólar taka mannréttindaákvæði til greina í úrskurðum sínum. Bítandi. Hægt og bítandi öðlast þau vægi.
Því kann hið feyskna vald í landinu auðvitað illa. Mannréttindin samræmast undirlægjuhættinum illa.
Enn einu sinni stöndum við frammi fyrir því að íslenska ríkið telst brotlegt við ákvæði Mannréttindasáttmálans um réttláta málsmeðferð. Dómsmálaráðherra braut á „mikilvægri öryggisráðstöfun sem er ætlað að koma í veg fyrir að hún aðhafist í þágu pólitískra eða annarra annarlegra sjónarmiða,“ segir í 1. des-dómnum. Að óbreyttu, segir líka, myndi hún þannig „endurheimta þær heimildir til afskipta við skipan dómara sem áður fylgdu embætti hennar“. Það er ekki klaufaleg tæknivilla. Það er sögulegt ásetningsbrot. En mannréttindabroti veldur ekki stakur embættismaður, ekki einu sinni ráðherra, heldur kerfi. Úrskurður Mannréttindadómstólsins snýst því ekki síður um undirlægjuhátt hinna: Hæstaréttar, já, en líka Alþingis, jafnvel forsetans.
Dómstóllinn talar á sinn hátt um allt þetta, á sín orð. Hann fer reyndar nær því að tala svokallað mannamál en gert er í íslenskum lögum – en á útlensku. Enn hefur ekki birst, sýnist mér, íslensk þýðing dómsins sjálfs. Á meðan leika valdhafar og vinir þeirra hér lausum hala, sveifla prikunum sínum, og freista þess að túlka dóminn burt. Þau halda til streitu því sjónarmiði Hæstaréttar að lögbrot ráðherra skipti ekki máli fyrst forseti lýðveldisins á penna. Þau segja að dómurinn snúist í raun alls ekki um Ísland, heldur sé hann ætlaður allt öðrum löndum, löndunum þar sem stjórnvöld fremja alvöru mannréttindabrot. Og nú bætist við fullkomlega fyrirsjáanleg þvæla um fullveldið: „Þegar dómstóllinn ytra kemst að svona niðurstöðu er hann að brjóta freklega gegn fullveldi Íslands“ skrifar einn. „Sjálfstætt og fullvalda ríki lætur ekki bjóða sér slíkt“.
Þetta er frumstæð þvæla en að baki býr líka frumstæður draumur um undirlægjuhátt, að hann seitli frá embættunum um sem flestar glufur samfélagsins, frá dómurum til fjölmiðla til þeirra lesenda og viðmælenda sem lögreglan gæti annars, einn daginn, þurft að berja til með priki.
Árið 2018 fögnuðu íslensk stjórnvöld, með viðamikilli dagskrá, 100 ára afmæli konungsríkis sem er ekki lengur til.
Þingmaður þurfti að flytja mjög langar ræður.
Árið 2019 bar, í samanburði, afar lítið á 75 ára afmæli lýðveldisins sem þó er sagt að standi hér enn.
Ráðherra þurfti að svara fyrir skattaskjólið.
Ég man reyndar ekki eftir að heyra neinn minnast á lýðveldisafmælið nema Mike Pence, varaforseta Bandaríkjanna, í sinni vandræðalegu heimsókn. Hann reyndi, í beinni útsendingu, að óska forsætisráðherra til hamingju með afmælið en hún tók ekki eftir því eða vissi ekki hvað hún ætti að gera við það. Svo hann reyndi aftur og hún hunsaði það í annað sinn. Eins og það væri ekki nógu vandræðalegt fyrir, talið um herinn og það allt.
Forsetinn brákaði á sér nefið þegar leið yfir hann eftir bað. Forsetinn þurfti að leita til slysadeildar í kjölfarið.
Við þurfum að eiga orð. Ekki orð valdsins heldur okkar eigin orð. Og við þurfum að eiga samtal. Við þurfum að bera kennsl á hvað er í húfi.
Allt tal um fullveldi, andspænis Mannréttindadómstólnum, hefur aðeins eitt inntak: drauminn um að ekkert fái stöðvað prikið manns, um undirlægjuhátt sem samfélagsgerð.
Dómari þurfti að biðja menn um að stilla sig.
Hugmyndin um mannréttindi sprettur af öðrum draumi, andstæðum draumi, um samfélag óbeygðra. Þaðan er líka komin hugmyndin um lýðveldi. Mannréttindadómstóllinn færir þeim draumi nokkurt vogarafl. En úrskurðir hans eru ekki nóg.
Þingmenn þurftu að flýja sökum myglusvepps. Forsetinn þurfti að vera annarsstaðar einmitt um þessar mundir. Ráðherrar þurftu að ganga í gegnum fjölmennan hóp mótmælenda. Dómarar þurftu að þagga niður í lögmönnum.
Einir sér eru þeir bara ljósritunarpappír, fjúka burt.