Við sem vorum þegar orðin rígfull­orðin þegar farald­ur­inn hófst tilheyrum nú öll að einhverju leyti horfnum heimi. Ákveðnar forsendur, hlutir sem við gengum að sem vísum, eru brostnar og verða ekki endur­heimtar, ekki auðveld­lega, ekki strax, ekki í sömu mynd. Ákveð­inn létt­leiki sem við tókum ekki eftir að væri létt­leiki, ekki frekar en að loft­þrýst­ing­ur­inn hérna er lífvæn­legur, þyngd­araflið pass­legt, ákveðnir hlutir í ákveðnu jafnvægi.

Það er ekki að ég geti ekki sest á kaffi­hús og fengið mér kaffi eins og ég var vanur. En ég get ekki sest á kaffi­hús og fengið mér kaffi eins og ég var vanur án þess að stefna mér og öðrum þar með í svolitla hættu. Hún er meiri núna, þegar smittíðni er há, en hún verður á öðrum tíma­punktum. En á meðan farald­ur­inn stendur yfir verður hún aldrei núll.

Er alltaf tjón eða áhætta af öllu sem við gerum? Ekki svona, nei. Ef verka­fólk sætir illri meðferð á hinum enda virð­iskeðj­unnar, við uppskeru, fram­leiðslu, flutn­ing á kaff­inu til mín, þá er netið á milli mín og þeirra nógu flókið og ógegn­sætt til að ég veit ekki hvort þau báru skaða af þeirri ákvörðun minni að kaupa tiltek­inn bolla einhvern tiltek­inn dag, höfðu hag af því eða hvort ákvörð­unin var áhrifa­laus á tilveru þeirra. Það er eina mögu­lega tjónið sem mér dettur í hug, af því að drekka kaffi­bolla á kaffi­húsi, undir venju­legum kring­um­stæðum – og fælist þá í drykknum en ekki umhverf­inu sem hans er neytt í. Að setj­ast á kaffi­hús er með öðrum orðum eitt­hvað sem ég á því að venj­ast að sé skað­laust athæfi, eitt­hvað sem ég get gert í sakleysi. Í faraldr­inum sem nú stendur yfir er það ekki tilfellið.

Að setj­ast á kaffi­hús er að leggja sitt af mörkum í dreifi­kerfi veiru sem dregur fólk til dauða. Það orsaka­sam­hengi er ekki skammta­fræði­legt grín eins og var vinsælt viðfangs­efni kringum alda­mótin, að fiðr­ildi sem blakar vængj­unum í einni heims­álfu geti valdið umferð­ar­slysi í annarri. Niður­fell­ing sótt­varna olli, í liðinni viku, einu til þremur dauðs­föllum á dag. Þá takmarka ég taln­ing­una við dauðs­föll á þessu landi, þó að smitin hafi vita­skuld afleið­ingar víðar. Orsaka­sam­hengið er skýrt. Áhættan af því að setj­ast á kaffi­hús, undir þessum kring­um­stæðum, er klár­lega sýni­leg á þeim siðferði­lega radar sem við annars notum. Hraða­hindr­anir eru settar upp til að koma í veg fyrir slys sem annars gætu einn daginn orðið, plaströr hafa verið tekin úr umferð af samúð með skjald­bökum sem annars gætu fengið þau í nefið.

Það sem á við um kaffi­boll­ann á auðvitað við um alla samveru. Að fara í leik­hús, bíó, matar­boð, sækja tónleika, líta í búðir, fara í frí, svo við horfum bara til þess sem er valkvæmt og við gerum til að njóta. Allt það felur nú í sér áhættu, mögu­leika á tjóni. Ákvarð­anir sem áður voru svo smávægi­legar að þær birt­ust okkur ekki sem ákvarð­anir, aðeins hreyf­ing um rými, þeim fylgir nú siðferði­legur farangur.

Ein leið til að mæta þeirri stöðu er að lágmarka tjón með því að eiga sem minnst samneyti við aðra. Það var fyrsta viðbragð stjórn­valda og almenn­ings í mörgum löndum, þar á meðal hér. Annar mögu­leiki er að hunsa stöð­una, láta eins og allt sé eins og áður. Það er viðbragðið sem stjórn­völd krefja nú almenn­ing um.

Á milli þess­ara tveggja öfga eru ótal mögu­leikar til að draga úr áhættu og létta þannig siðferði­lega byrði hvers­dags­lífs­ins. Þeir eru nýttir víðast hvar. Í Berlín­ar­borg þarf enn FFP2-grímu til að komast í búðir, eða á viðburði með yfir 10 manns, þar er fólk eindregið hvatt til að taka hrað­próf áður en það hittir aðra en sína nánustu og svo fram­vegis. En ég ætla ekki að fást við það hvað stjórn­völd gætu gert, heldur stöð­una eins og hún er, spurn­ing­una um kaffi­boll­ann eins og hún lítur út í Reykja­vík, 12. mars 2022, í landi þar sem heil­brigð­is­ráð­herra horfir yfir tugi dauðs­falla, kallar þau „tíma­bund­inn kúf“ og leiðir talið að öðru.

Ég reyni að sjá þetta fyrir mér. Ég ímynda mér að ég setj­ist á kaffi­hús, innan­dyra, umkringdur öðru fólki, panti mér bolla, setj­ist og súpi af kaff­inu á meðan ég spjalla við vin, les í bók eða skima gegnum fréttir. Heilsa kunn­ingjum sem skjóta upp koll­inum, spjalla. Ég veit að þannig legg ég mitt smáræði af mörkum til að stytta öðru fólki aldur, sem ég vil ekki. Það truflar mig. En ég er kominn til að njóta. Ég þyrfti þá að láta sem ekkert sé. Ég þyrfti að þykj­ast slappa af og þykj­ast njóta. Að þykj­ast er ekki hvíld heldur vinna. Ég myndi þá vinna þá vinnu, að þykj­ast njóta þess að vera á kaffi­húsi, og gæti síðan slappað af yfir kaffi­bolla þegar ég kæmi aftur heim.

Það væri fárán­leg ferð.

Til þess er þó ætlast. „Eðli­legt líf“ er það kallað, og stjórn­völd leggja tölu­verða áherslu á að við endur­heimtum það án þess að farald­ur­inn sé úr sögunni. Að við látum sem ekkert sé. Þeim virð­ist ekki þykja sú hugmynd fárán­leg. Ég ímynda mér það sé einlægt, að einhverjum úr hópi ráðherra finn­ist það í alvöru ekki fárán­legt. Frá hvaða sjón­ar­hóli er það mögu­legt, frá hvaða sjón­ar­hóli er ekki fárán­legt að þykj­ast njóta í stað þess að njóta í raun?

Það er ekki fárán­legt á leik­sviði, í bíómynd eða í auglýs­ingu. Þess vegna er ferða­iðn­að­ur­inn fyrsta augljósa svarið, að þessi svið­setn­ing sé ætluð til mark­aðs­setn­ingar lands­ins. Við þurfum að sitja á kaffi­húsum og þykj­ast njóta þess, til að ferða­menn­irnir haldi að við höfum það fínt og vilji vera með okkur. Og líklega leikur það markmið ákveðið hlut­verk, í hagkerfi hinnar enda­lausu fórn­fýsi. En ég held að það geti ekki verið allt og sumt. Það getur ekki verið að allir sem sitja á kaffi­húsum hafi reiknað það út sem sitt fórn­fúsa fram­lag til vöru­skipta­jöfn­uð­ar­ins. Hver og einn hlýtur að bera eitt­hvað annað úr býtum.

Að líta út fyrir að vera mann­eskja sem kann að njóta hefur ákveðið gildi. Í einhverjum tilfellum er verð­mæti þess meira en nautnin sjálf. Ef þú ert rétt týpa, á réttum aldri, getur myndin af þér að njóta kaffi­bolla, í réttri birtu og réttu umhverfi, verið tölu­vert verð­mæt­ari en bein nautn þín af kaffi­boll­anum. Veröldin öll er leik­svið og það allt.

Ég er samt ekki sann­færður um að það dugi til. Ég held að nógu margir þekki beina ánægju af því að sitja og drekka kaffi til að láta ekki gott heita að þykj­ast njóta þess. Ekki í sama mæli, ekki til lengdar, ekki þannig að það gæti haldið kaffi­hús­unum gang­andi. Mér gæti skjátl­ast um þetta, hér liggur engin rann­sókn að baki, bara tilfinn­ing: maginn minn hall­ast að því að það stand­ist ekki.

Á föstu­dag lágu hundrað manns á sjúkra­húsi. Færri voru á gjör­gæslu en á fimmtu­dag, því tvö höfðu dáið. Daginn þar áður dó einn, daginn þar áður dóu þrjú, daginn þar áður líka þrjú, og svo framvegis. 

Það er mögu­legt að kaffi­húsin fari á haus­inn áður en líður á löngu, að angrið sem fylgi þessum afleið­ingum félags­lífs án sótt­varna beri svið­setn­ing­una ofurliði, við höldum það ekki út til lengdar, í þessum kring­um­stæðum, að þykj­ast njóta, hvorki af skyldu­rækni né í atvinnu­skyni. Að óathug­uðu máli þætti mér þetta senni­leg­ast. Ef ég hefði engin gögn fyrir framan mig.

En gögnin eru þarna og gefa annað til kynna. Og þegar ég segi gögn þá meina ég unga sjón­varps­frétta­menn að greina frá tónleikum í Hörp­unni, frjálsum opnun­ar­tíma skemmti­staða, stemn­ing­unni á djamm­inu, skötu­veisl­unum á Þorláks­messu. Og ég á ekki bara við frétta­menn­ina heldur glottið framan í þeim. Ég hef séð sama glott á einum eða tveimur þing­mönnum, það ferð­ast milli andlita, festir sig á þeim. Ef ég er læs á glott sýnist mér þetta tiltekna glott til marks um að þeir geri ráð fyrir að áhorf­and­inn deili leynd­ar­máli með þeim. Viti meira en sagt er, sé á sömu buxunum.

Ég sagði að fyrir faraldur hefði ekkert tjón eða siðferði­leg vídd fylgt kaffi­bollum. Það er ekki alls­kostar satt. Meðvit­und um að á hinum enda virð­iskeðj­unnar gæti einhver þjáðst vegna kaffi­boll­ans sem þú kaupir varð útbreidd um síðustu alda­mót. Þá hófust verk­efni til að fyrir­byggja slíkt rang­læti og/eða að gera þér kleift að trúa að það væri fyrir­byggt. Að fair trade-vott­aðar kaffi­baunir tryggðu bændum og verka­fólki sann­gjörn laun, græn vott­orð stað­festu að vöru­flutn­ing­ur­inn væri kolefnis­jafn­aður og svo fram­vegis. Slavoj Žižek lagði til framúrsk­ar­andi grein­ingar á sjálfs­mynd­inni sem fólk reynd­ist þá tilbúið að greiða fyrir, að kaupa ekki aðeins kaffi­boll­ann heldur um leið vottun þess að ánægja þín af boll­anum hafi ekki verið á kostnað annarra.

Glottið í sjón­varp­inu upp á síðkastið sýnist mér gefa til kynna viðsnún­ing á þessum virð­is­auka, að hér standi yfir samfé­lags­legt átaks­verk­efni um að njóta, ekki þrátt fyrir að afi og amma geti orðið veik og dáið heldur njóta þess, bein­línis, að vita að afi og amma verða veik af því og deyja. Að til er ánægja af því að valda öðrum tjóni er ekki bara löngu þekkt heldur á meðal fyrstu þekktu bindi­efna samfé­laga. Fyrir kristni­töku tíðk­uð­ust mann­fórnir hér eins og víðar. Andspænis glott­inu í sjón­varp­inu líður mér eins og ég sé hrifs­aður aftur um þúsund ár, þegar höfð­ingjar eyjunnar ákváðu að byggja samfé­lag á því að þykj­ast kristin en halda fornu blótin á laun. Að þar snúi aftur, á opin­berum vett­vangi, ánægjan af mann­fórnum. Í stað þess að hverjum kaffi­bolla fylgi vottun um að enginn hafi þjáðst fyrir hann, fylgi honum nú loforð um að einhver muni áreið­an­lega þjást af völdum hans. Komi með eins og sykur­moli. Ekki bögg heldur feature.

Kannski er nóg að tala um forherð­ingu. Ég vil ekki búa í forhertu samfé­lagi. Hvað þýðir það að 2019 snúi ekki aftur? Það þýðir að farald­ur­inn hefur ekki minni áhrif á okkur þó að við hunsum hann. Aðeins önnur áhrif og mögu­lega tals­vert verri. Mér sýnast hvers­dags­legar sótt­varnir skárri valkostur en að menn­ing og félags­líf hvíli á opin­berum mann­fórnum. Ekki aðeins fyrir þau okkar sem er fórnað heldur líka þau okkar sem eftir lifa, sitja uppi með það samfé­lag sem við höfum þá skapað, þær forsendur sem við höfum lagt rækt við.