René Girard, fæddur 1923, dáinn 2015, fann nýja lesendur um það leyti sem hann dó, spurð­ist til mín upp úr því, ég þekkti ekki til hans áður.

Á Wikipediu má lesa að verk hans nái yfir nokkuð margar fræði­greinar en séu þó fyrst og fremst bókfærð sem heim­speki­leg mann­fræði. Girard samdi, þróaði, meitl­aði nokkur hugtök. Þetta hér verður ekki fræði­leg umfjöllun, þetta er bara blogg­færsla, lesendum er óhætt að hafa þann fyrir­vara. En megin­þráð­ur­inn í verkum hans, að því leyti sem ég þekki þau, snýst um uppruna og sögu trúar­bragða sem aðferða til að fást við lang­anir og greiða úr átökum. Löngun, segir Girard, er eftir­öpun: við öpum upp lang­anir hvert annars, allt frá bernsku. Og vegna þess að löngun er eftir­öpun og okkur langar í það sama verður til barátta. Baráttan verður raunar svo pláss­frek að það sem okkur upphaf­lega lang­aði í gleym­ist, víkur fyrir barátt­unni sjálfri, þetta sem okkur lang­aði í víkur fyrir því sem okkur langar að ryðja úr vegi, eyða. Óvini. Spennan sem þannig hleðst upp, úr henni leysa samfé­lög með því að velja sér sameig­in­lega óvin sem er loks komið fyrir katt­ar­nef. Hvernig sem endir er bund­inn á óvin­inn, hvort sem það er með útlegð eða dauða, þá mynd­ast friður í samfé­lag­inu í kjölfarið.

Þetta ferli sem Girard lýsir er í enskum textum nefnt the scapegoat mechan­ism. Orðið scapegoat­ing yfir það að hengja bakara fyrir smið á rætur að rekja til sömu fórn­ar­at­hafna og íslenska orðið fórn­ar­lamb. En þar sem fórn­ar­lamb hefur lengstaf verið notað yfir þolendur, almennt og yfir­leitt, er það ekki heppi­leg þýðing. Á íslensku mætti kannski bara tala um bakara-og-smiðs-ferlið.

Þetta lítur Girard á sem upphafs­reit trúar­bragða og samhengið sem allar fórn­ar­at­hafnir þeirra eiga sameig­in­legt. Með því að varpa allri skuld á bara-einhvern og koma þeim fyrir katt­ar­nef leysi samfé­lag úr uppsafn­aðri spennu og geti þannig haldið áfram að virka. Þessi friður er alltaf tíma­bund­inn og því þarf að endur­taka fórn­ar­at­höfn­ina reglubundið.

Meðal trúar­bragða heims er sérstaða kristn­innar, samkvæmt Girard, að hafa vísað veginn út úr þessum víta­hring hinna endur­teknu fórn­ar­at­hafna, þegar hin guðlega vera fórn­aði sér sjálf, í eitt skipti fyrir öll. Að því sögðu er Girard ekki glóru­laus bjart­sýn­ismaður, lítur ekki svo á að þar með sé vand­inn leystur, en að hann hafi að minnsta kosti færst úr stað.

Nóg um það. Það er borin von að endur­segja höfund­ar­verk heillar ævi í nokkrum para­gröfum. Sjálfur þekki ég nógu illa til verka Girards til að leyfa mér þetta, ef ég hefði lesið hótinu meira af þeim liði mér áreið­an­lega vand­ræða­legar yfir þess­ari saman­tekt en ég hef vit á hér og nú. En þetta með bakar­ann og smið­inn, það liggur í því sú hugmynd að alltaf þegar safn­ast upp spenna í kjöl­far áfalla sem dynja á samfé­lagi, þegar eitt­hvað mikið er skilið eftir óleyst, miklar sakir óupp­gerðar, þá fari þessi hund­gamli mekan­ismi á stjá. Þegar smið­ur­inn finnst ekki. Þá sé hugs­an­lega vert að hafa augun opin fyrir því hvort margir fari um í leit að bökurum.

Heims­far­aldur væri dæmi um slíkt álag. Bæði hið raun­veru­lega tjón og hið ímynd­aða. Skað­inn, óttinn, óttinn við óttann – í stuttu máli álagið. Þegar því sleppir, meira eða minna, þegar flestir hætta að halda niðri í sér andanum þá væri einfald­ari niður­staða, samkvæmt þessu módeli, að tjónið reynd­ist vera einhverjum að kenna. Ef veiran hefði verið smíðuð og látin berast sem vopn, ef óvinur hefði verið þar að verki, þá þýddi það stríð og þessi spenna fengi útrás í að koma óvin­inum fyrir katt­ar­nef. En því er ekki að heilsa, ekki nema mann­kyn vilji efna til átaka við leður­blökur. Ef Girard er ekki úti að aka, þá má vænta þess í kjöl­far svona spennu­ástands, að leitað verði að bökurum.

Þetta er auðvitað of gróf­gert og goðsagna­kennt til að tala um skýr­ing­ar­gildi, bein­línis. En þetta módel hvarflar samt að mér þegar ég sé átök magn­ast í kjöl­far farald­urs­ins, hvort sem er innrás Rússa í Úkraínu, sem sumum sérfræð­ingum í sögu og stjórn­málum beggja landa hefur frá upphafi þótt svo órökvís ákvörðun að fram á síðustu stundu bjugg­ust þeir alls ekki við að af henni yrði. Að vopna­burður aukist, hnífa­árásum fjölgi, að ekki bara virð­ist svona stuttur þráð­ur­inn í mörgum heldur hafi það svo afdrifa­ríkar afleið­ingar. Að fyrsta svar yfir­valda sé að hrópa á stríð, í þessu samhengi líka, stríð gegn glæpa­gengjum. Allt þetta at. Það hvarflar að mér að það gæti verið eitt­hvað til í líkani Girards, að eftir að álag safn­ast upp í samfé­lagi leiti það útrásar með því að skapa óvin og sálga honum.

En kannski er þetta lang­sótt skýr­ing. Og hin einfald­ari þá kannski senni­legri, að allt sé þetta bara vegna skað­ans sem veiran getur valdið á fram­heilum fólks.