Ég sá að í nýlegu tímariti sagðist einhver óviss hvað hann skyldi kalla bókina sem ég lét frá mér á síðasta ári, Tugthúsið, hún gæti ekki heitið skáldsaga, því þar væri ekki nóg skáldað. Hvernig ókunnugt fólk notar orðin sín er auðvitað ekki mitt mál, en jú, Tugthúsið er skáldsaga, jafn mikil skáldsaga og sannsöguleg kvikmynd er kvikmynd. Það breytir ekki öllu í því tilliti hvaðan efniviðurinn er fenginn.
Að því sögðu, þá hafa fangar tugthússins aðeins haldið áfram að kalla á mig. Ég skil að bókin hafi skapað þau hughrif hjá einhverjum að þar hafi öllu verið komið að sem sögu hússins varðar, en svo einfalt er það víst ekki. Listaverk krefja mann um að velja. Í tilfelli þeirrar bókar valdi ég meðal annars að segja fyrst og fremst sögur þeirra sem fórust í húsinu.
Ein þeirra persóna sem dvaldi í tugthúsinu við Arnarhól stutta stund og dó þar ekki hét Sigríður Gunnlaugsdóttir. Það var á friðartímum í húsinu, á milli blóðbaða, og þar með á þeim tíma sem ekki er þungamiðja bókarinnar. Sigríður þessi var kölluð Skáld-Sigga, Sigga skálda eða bara Skálda og eftir hana hafa varðveist nokkur ljóð. Við og við þegar ég sé níðvísur eða háðsvísur útundan mér, til dæmis á Facebook, þar sem þess háttar birtist stundum í tengslum við stjórnmál, þá hvarflar að mér níðvísan sem Sigga skálda orti um eiginmann sinn. Flestar hinna blikna í samanburði, ekki bara vegna þess hvað níðvísan um Gísla Gíslason er rætin og ekki bara vegna þess hvað hún er góð, í merkingunni sterk, og myndin sem hún dregur upp skýr, heldur hvað hún er nútímaleg, hvað hún umgengst bragarhætti af mikill leikgleði.
Frásögnin af þeim Sigríði og Gísla var ekki bara undanskilin í Tugthúsinu vegna þess að þau dóu hvorugt í húsinu, heldur líka vegna þess að helsta vigtin í þeirri sögu er það sem eftir lifir af kveðskap Sigríðar. Og þó að þeir séu til sem kunna að innlima gamlan kveðskap í nýjar bækur, þá gekk það í mínum huga ekki upp innan þessarar. Það litla sem þar sést glitta í kvæði persóna sem koma við sögu er að mestu endursagt. Ef ég man rétt leynist ein ljóðlína einhvers staðar í bókinni, meira hefði í mínum huga rifið lesandann of freklega úr frásagnarhættinum.
Og þessa níðvísu Sigríðar um Gísla er ekki hægt að endursegja, inntakið molnar sundur ef maður rýfur formið:
Sástu mann, svipþungan, fattvaxinn,
gráleitan, grettir oft kampaskinn,
teprar augu, viprar vör,
vanur á kæki,
góma beitir hvössum hjör,
hláturs með skræki,
hárþunnur, hnútar í skalla,
hugstoltur, ræður sér valla,
níðorður um nábúa alla;
einatt segir: a og nú.
Lyginn, svikull, latur, þrár,
hann lofar sig sjálfur,
lyginn, svikull, latur, þrár,
hann lofar sig sjálfur.
Ég þykist hafa ýmsa fjöruna sopið og samt er ég feginn að vera ekki hann Gísli, þetta er ógurleg lýsing að sitja undir.
Ég fletti aðeins upp þeim gögnum sem ég er með um þau, nú síðast þegar hugur minn leitaði til vísunnar, til að komast að því hvort þetta hefði verið eins og mér sýndist líklegt, að hún hefði lent í tugthúsinu fyrir einhver afglöp hans. Og já, það var víst raunin. Það var hann sem stal tveimur sauðum, skar þá og sauð þá, á meðan hún var fjarri heimilinu. Þar sem hún át af þeim bita, eftir að hún kom heim, og brenndi svo skinnin til að farga sönnunargögnunum fyrir mann sinn hlaut hún þó einnig dóm, þegar allt komst upp. Blessunarlega höfðu ný lög tekið gildi þegar þetta var, mildari við sauðaþjófa en þau fyrri. Sýslumaðurinn sem dæmdi málið hét Ísleifur Einarsson. Hann var aðeins yngri en þau hjónin, 27 ára gamall, en þau voru bæði komin yfir þrítugt. „Engin skepna þarf hjá oss Íslendingum meir helgi eða laga verndar en sauðkindin á mörkinni,“ sagði Ísleifur og dæmdi þau eftir gömlu lögunum, hann til húðstrýkingar og lífstíðar þrældóms í Kaupmannahöfn, en hana til ársvistar í tugthúsinu við Arnarhól. Það var 1792. Níðið sem Sigga skálda orti um sýslumanninn komst ekki í hálfkvist við vísuna að ofan, en reið hefur hún þó verið sýslumanninum líka:
Engu hnjaski mæta má
maðurinn gulusjúki;
kæsisaski kemst ei frá
kappinn vaski þingið á.
Svona dómur varð ekki framkvæmdur nema með staðfestingu Alþingis. Sýslumaður mætti ekki á þingið. Kannski var hann með gulu. Kannski var hann hræddur við Sigríði. Og kannski vissi hann upp á sig sökina, að lögskýringar hans um friðhelgi sauðkindarinnar stæðust ekki skoðun í krafti nýju laganna. Í öllu falli mildaði Alþingi dóminn verulega, sagði lífstíðardóma fyrir sauðaþjófnað liðna tíð: Gísli fékk ár í tugthúsinu, Sigríður mánuð.
Þau tórðu í hjónabandinu til ársins 1820, þegar leiðir skildu, en lifðu bæði nokkuð langa ævi, Gísli í 14 ár eftir skilnaðinn, fram yfir sjötugt, Sigríður að minnsta kosti hátt í nírætt, síðast spurðist til hennar í rituðum heimildum sem 87 ára gamallar barnfóstru, árið 1840.
Flest það sem hér kemur fram um þau hjónin, að meðtöldum vísum Sigríðar, má finna í meistaraprófsritgerð Eiríks Hermannssonar í sagnfræði, Vonskuverk og misgjörningar, frá árinu 2016. Sögu hjónanna Sigríðar og Gísla hélt Hannes Pétursson til haga í sagnaþættinum „Gleymd kona og geldsauðir tveir“, sem vísað er til í ritgerð Eiríks, og er auðvelt að hafa uppi á. Orð sýslumannsins eru úr dómabók Húnavatnssýslu.
Og þetta hér er ekki skáldskapur. Þetta eru bara upplýsingar.